Teprimeve të financiarizimit po i del boja. Abuzimi i borxhit, publik dhe privat, i redukton investimet e frutshme, favorizon pak të pasurit, inkurajon spekulimet, dobëson shoqëritë. Taksa e turpshme e inflacionit.
Në 20 vitet e fundit roli i finances në funksionimin e ekonomisë është zgjeruar në mënyrë dramatike. Për ta kuptuar, duhet nisur nga një e dhënë shumë thjeshtë, por domethënëse. Në këto dy dekada koeficenti i rritjes së kreditit ka qenë mesatarisht dy herë më i lartë se ai i ekonomisë reale, ndërsa në periudha historike normale të dy vlerat ecnin përgjithësisht me hap të njëjtë. Kjo u ka mundësuar qeverive të marrin hua para vazhdimisht për të financuar deficitin aktual. Por financiarizimi nuk ka të bëjë vetëm me borxhin publik, por edhe me tërësinë e aktorëve ekonomikë: familje dhe biznese. Debitimi është kudo. Përpara se të përshkuajmë rëndësinë e fenomenit, le të kërkojmë t’i kuptojmë zanafillën. Tendenca ndaj borxhit sistematik i përket në mënyrë të pakontestueshme fundit të Bretton Woods. I krijuar nën egjidën e Shteteve të Bashkuara në 1944, ky sistem konsistonte në një disiplinë të shkëmbimit. Në raport me dollarin, valutë qendrore e sistemit, monedhat e tjera duhej të ruanin një lidhje fikse dhe të mos divergjonin mbi 1%. Vendet anëtare nuk mund të zhvlerësonin kështu pa autorizimin paraprak të Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe pa premtimin për të aplikuar «kushtëzime» të caktuara të negociuara me vetë Fondin. Në këmbim të avantazhit të këtij pozicioni qendror, dollari ishte subjekt i një detyrimi konvertueshmërie në ar në rastin ku bankat qendrore të huaja kishin dëshiruar të shkarkonin kartëmonedhat e gjelbëra të akumuluara.
Kështu, sistemi i Bretton Woods ishte shumë më tepër se një marrëveshje mbi fiksueshmërinë e këmbimeve. Ishte një mënyrë për t’u respektuar një disiplinë ekonomike nga ana e shteteve anëtare. Nëse një vend do të donte të kryente në politikë më shpenzuese se ato mesatarisht të aplikuara nga të tjerët – domethënë nëse do të donin të rrisnin deficitin e bilancit apo të bilancit të pagesave – do të viheshin menjëherë në rregull. Fondi do të lejonte një zhvlerësim formal vetëm në praninë e sigurimeve se shteti në fjalë do të futej në «shtegun e duhur». Ky sistem ka funksionuar mjaft mirë deri nga fundi i viteve ‘60.
Por me rritjen e shpenzimeve publike amerikane (shtet social, por sidomos lufta në Vietnam), Uashingtoni është ndodhur përballë një dileme: ta financonte konfliktin me taksat apo me borxhin. Ka zgjedhur opsionin e dytë dhe debitimi i tij është ngjitur në qiell. Aq më shpejt sa që rezervat e tij të arit nuk kanë qenë më të mjaftueshme për të siguruar konvertimin dollar – ar. Kështu më 15 gusht 1971 presidenti Nixon ka vendosur në mënyrë të njëanshme fundin e kovertueshmërisë të valutës amerikane. Sistemi i koeficentëve të këmbimeve fikse ka rënë dhe është zëvendësuar nga një fluktuim i përgjithësuar i monedhave. Në atë kohë ekonomistë të shumtë janë gëzuar nga dalja e volatilitetit të koeficentëve të këmbimit. Këmisha e forcës që kufizonte lirinë e politikave ekonomike më së fundi kishte ceduar. Secili vend mund ta zgjidhte tashmë lirisht rrugëtimin optimal për rritjen.
Por në 1971 nuk ishte realizuar një gjë: e gjithë bota po futej në një periudhë debitimi dhe shpejt superdebitimi, shumë e rrezikshme. Me lirinë e lëvizjes së kapitalit dhe me shpikjen karakteristike të jashtëzakonshme të risive financiare, rekursi ndaj debitit është bërë rregulli dhe «efekti stimul» i sistemit ka tejkaluar çdo limit imagjinate. Në kohën e Bretton Woods, secili shtet ishte përgjegjës për monedhën e tij dhe stabilitetin e vlerës së jashtme të tij. Me zhdukjen e sistemit, nuk kishte më asnjë të përgjegjshëm. Sot është tregu ai që vendos për vlerën e valutave. Fundi i Bretton Woods ka shqyer dyert ndaj debitimit ndërkombëtar, duke e degdisur në harresë nocionin e disiplinë dhe të bashkëpunimit ekonomik.
Debitimi global, sipas llogaritjeve të Institutit të Financës Ndërkombëtare, ka arritur pike marramendëse. Sot shkon në 300000 miliard dollarë, 360% e PBB botërore. Shifra asnjëherë të vërejtura në kohë paqeje, që përkthehen në tejetdebitim të aktorëve ekonomikë, qeveritarë dhe privatë. Kjo do të thotë se sistemi ynë financiar është tejet i ekspozuar (në terma të aftësive të rimbursimit). Pra vulnerabël, pasi sa më shumë një sistem është i ekspozuar dhe sa më shumë një ngadalësim ekonomik (edhe modest) mund të çojë në faliment dhe, në kaskadë, krizash financiare. Cilat janë rreziqet dhe sfidat e këtij debitimi masiv? Le të fiksojmë tre shqetësime të mëdha.
I pari, një tejetekspozim i sistemit global rrit probabilitetet dhe rëndesën e krizave financiare. Ky fenomen amplifikohet nga përqindjet e interesit të mbajtura qëllimisht të ulëta nga politika monetare akomodimi ekstrem të dekadave të fundit. Duhet kujtuar se koeficentët e referimit të fiksuara nga bankat qendrore kanë qenë negativë (në terma realë) për më shumë se 20 vjet. Një dobësi e tillë jo vetëm ka favorizuar dobësimin, por ka degraduar edhe cilësinë e tij. Kur koeficentët janë shumë të ulët, domethënë nul apo negativë, preokupimi i shumë meanxhuesve të fondeve është të krijojnë fitimin pavarësisht nga rreziku. Është kështu që huatë ndaj shoqërive të vlerësuara negativisht (si ato të gradës BBB) kanë përfunduar për të përfaqësuar më shumë se gjysmën e tregut. Agjencia McKinsey ka llogaritur se totali i bilanceve globale është trefishuar në 20 vjet (fakt i paprecedent) dhe shkon sot në 1540 trilion dollarë, 18 herë PBB globale.
I dyti, dobësia e përqindjeve të interesit dhe bollëku i kreditit shoqërojnë në një rënie të investimit prodhues. Kjo vërejtje nuk është e vetëdukshme. Në teori, mund të pritet që përqindjet e interesit të favorizojnë projektet e investimit, por realiteti është një tjetër: qysh kur janë ulur, ka filluar të konstatohet një rënie e investimit prodhues botëror. Stoku i kapitalit prodhues është zvogëluar në 20 vjet me 2.5% karshi PBB globale. Këtu duhet kujtuar obsesioni i Keynes për «kurthin e likuditetit». Ekonomisti anglez ishte sigurisht në favor të përqindjeve të interesit të ulta, boll që të mos ishin tejet të ulëta. Efektivisht, kur kursimi nuk shpërblehet më, domethënë kur taksohet në rast koeficentësh negativë, qëndrimi i investitorëve ndryshon: bëhet racional t’i ruajë fondet në formën më likuide të mundshme sesa t’i investojë në projekte prodhuese të rrezikshme. Rritja e anës likuide të kursimit financiar karakterizon situatën aktuale në Europë dhe shpjegon misdashurinë ndarj investimeve prodhuese afatgjata. Një ekonomi nuk mund të lulëzojë kur ky zë dobësohet.
I treti, paradigma e sotme mbështetet mbi rritjen e vlerësimeve të aktivëve në favor të kategorive sociale të privilegjuara. Prej 20 vjetësh, rritja e çmimit të aktivëve (imobiliarë apo financiarë) përfaqëson ¾ e rritjes së bilanceve botërore. Kështu, në Shtetet e Bashkuara, ku tendenca është më akute sesa mesatarja, 87% e rritjes së bilanceve buron nga rritja e vlerësimeve dhe jo nga vlera e shtuar e krijuar nga investimi. Ky ndryshim i paradigmës – rrëshqitje drejt rritjes së vlerësimeve në kurriz të rritjes reale dhe të rrogave – sjell të paktën dy pasoja të mrekullueshme. Parasëgihthash, sistemet që favorizojnë 10% më të pasur, domethënë kush përfiton nga vlerësimet, në dëm të pjesës tjetër të popullsisë përmbajnë në vetëvete një brishtësi sociale të frikshme. Pastaj, sistemet që penalizojnë investimet prodhuese nuk lejojnë të financohen projektet e e pafundëm të transformimit ekologjik të domosdoshme për epokën tonë. Në shkathtësinë e përgjithshme monetare të 15 viteve të fundit kanë lulëzuar vlerësimet e aktivëve financiarë, duke u mundësuar bartësve të aksioneve të realizojnë fitime shumë më të larta se shpërblimet normale (operating returns). Është e qartë se me këto kushte investitorët kanë preferuar të realizojnë fitime të lehta më shumë se të financojnë projekte të rrezikshme dhe jo shpërblyes në periudhë afatgjatë. Ky vëzhgim është i rëndësishëm. Një ekonomi nuk mund të funksionojë gjatë dhe për të mirën e të gjithëve nëse zgjedhjet e investitorëve (dhe faktikisht të politikave monetare) janë të orientuara nga mundësitë spekulative të menjëhershme sesa drejt perspektivave të rritjes reale.
Në harkun e 20 viteve, debitimi e ka tejkaluar investimin. Gjithmonë McKinsey ka llogaritur se midis 2000 dhe 2022 duheshin impenjuar 4 dollarë për të krijuar 1 dollar investim neto. Edhe pse ka pabarazi të forta midis një vendi dhe tjetrit, mbetet që ky shumëfishues është një rekord historik; nuk mund të ngjallë preokupim për mbështetshmërinë e ardhshme e kaq shumë borxhi. Megjithëse është normale të debitohesh për të investuar, është e rrezikshme të shikosh impenjimet financiare të fryhen përtej nevojave reale. Është shenjë e një tejekspozimi të një borxhi që shërben për të financuar shpenzimet aktuale, deficitin e sektorit publik dhe spekulimin imobiliar. Nëse vërejmë raportin midis vlerës dhe prodhimit (vlerë neto/PBB), vërejmë se përpara vitit 2000 e dhëna ishte përgjithësisht e qëndrueshme, me pike të përkohshme të detyruara thelbësisht nga sektori imobiliar. Nga mijëvjeçari i ri, vlera neto dhe vlera e aktivëve reale rriten sistematikisht më shumë se PBB.
Kështu që duhet kthyer në të vërteta më të thjeshta dhe më bazike. Reshtja së marri hua dhe krijuar monedhë me tepri është një zgjidhje për problemet strukturore. Duhet reformuar ku është e nevojshme dhe qenë të vëmendshëm të mos dobësohet sistemi ynë financiar. Shpërblimi i kursimit, në veçanti ai që dëshiron të investojë në periudhë afatgjatë, në funksion të kushteve të ofertës dhe të kërkesës. Të mos lejohet të mbështetet një sistem ekonomik ku ¾ e aktivitetit përkthehen në fitime të destinuara për një pakicë të vogël. Ridhënia punës roli i saj themelor i transformimit social dhe ekonomik, për të shmangur stanjacionin e rrogave. Favorizimi i kapitalit njerëzor dhe i fondeve të bizneseve, duke braktisur prioritetin tradicional të dhënë debitimit. Reflektimi se me çfarë mund të përmirësohet me një reformë të sistemit monetar ndërkombëtar, për t’u centurar mbi një disiplinë më të madhe dhe mbi një bashkëpunim ekonomik të vërtetë. Përfundimisht, dalin 3 imperativë.
I pari, ridhënia jetë investimit prodhues, domethënë ndalimi fiksimit në zero i përqindjeve të interesit afatgjatë, duke pranuar se është tregu që shpërblen kursinin në funksion të kërkesës dhe ofertës.
I dyti, vënia një limit ndaj «rrezikut moral». Nevojitet të kuptohet se dobësia e politikës monetare ka çuar në zhvillimin e jashtëzakonshëm të atij që e quajmë «rrezik moral». Sa më shumë një sistem debitohet, aq më shumë dobësohet, pasi të pamaturit rrezikojnë të mbesin në faliment. Për të shpëtuar nga një rrezik i tillë dhe nga ai i një rënieje të tregjeve, bankat qendrore kanë besuar se duhet t’u japin aktorëve super të debituar një garanci implicite të destinuar që të kufizojë humbjet në rastin e një krize financiare. Një garanci e tillë, që nuk çon në pagesën e asnjë premioje siguruese nga ana e përfituesve, ka luajtur një rol thelbësor në fenomenin e superdebitimit. Në të gjitha efektet, i ka nxitur operatorët të marrin gjithnjë e më shumë rreziqe pasi faktikisht ishte kolektiviteti që i siguronte. Ky «rrezik moral» – shokues në planin etik pasi ia transferon kombit koston e rreziqeve të marra nga pak njerëz – i ka inkurajuar në mënyrë të konsiderueshme shkeljet me financiarizimin.
I treti, përcaktimi i sa më shumë drejtësie sociale, nga momenti që financiarizimi ka luajtur në favorin e 10% të privilegjuara në kurriz të atyre me rrogë. Ruajtja e paradigmës aktuale nuk do t’u mundësojë kurrë vendeve tona to modernizohen apo të ringrihen. Kështu që duhet ndryshuar, për të ndaluar përparimin e çmendur të krijimit të monedhës e debitimit dhe për të inkurajuar zhvillimin e fondeve më shumë sesa debitit. Duhet pranuar se njerëzit më të favorizuar të paguajnë pjesën e tyre për një ekonomi më të drejtë dhe më efikase.
Do të habiteshit ndoshta prej faktit që nuk kam evokuar inflacionin. Pas një periudhe të gjatë mungese, të detyruar ndaj efekteve të rrogave të ulëta të inkorporuara në importet e vendeve emergjente, rritja e çmimeve është kthyer brutalisht në skenën ekonomike botërore. Koeficenti i lartë aktual (8% e rritjes së çmimeve mbi bazë vjetore) i detyrohet shkaqeve të ndryshme: ngurtësisë së zinxhirëve prodhues (në vijim të limiteve të vendosura prej disa kohësh në Shtetet e Bashkuara globalizimit); intensitet e rigjallërimit të kërkesës pas muajsh mbylljeje shëndetësore; rritje e çmimit të këndëve të para; efekte të luftës në Ukrainë; rikthim i epidemisë në Kinë. Por nuk duhet të harrojmë se inflacioni, pavarësisht shkaqeve, favorizohet gjithmonë nga krijimi i valutës. Kur masa monetare rritet për një kohë të gjatë më shpejt se prodhimi – saktësisht fenomeni i përshkruar këtu – përfundohet gjithmonë për të asistuar në një rritje të çmimeve. Është ajo që e quajmë «ekuacion sasior i monedhës», e shpallur na ekonomisti francez Jean Bodin në 1558 dhe asnjëherë e hedhur poshtë deri më tani për saktësinë e saj.
Disa do të jenë të tentuar të thonë se inflacioni ka të paktën meritën se e lehtëson debitin që peshon mbi huamarrësit, por edhe një tjetër prej iluzioneve të prodhuara nga idhtarët e financiarizimit. Inflacioni nuk është kurrë një zgjidhje: të paktën është një pranim i tmerrshëm i dështimi. Është në fund të fundit një taksë që varfëron masën e pafundme popullore duke ia reduktuar fuqinë blerëse. Një taksë e turpshme pasi nuk i nënshtrohet parlamentit dhe pse e menduar për të fshehur gabimet kujt e ka lejuar, deri përgatitur atë. Nuk uroj askënd të niset në rrugën e stagflasionit, të cilit ia kemi paguar çmimin në këto 20 vjet dhe që përmbledh të gjitha efektet negative që kam përshkruar, nga varfërimi tek paqëndrueshmëria.
*(Jacques de Larosière de Champfeu është anëtar i Institut de France, ish Drejtor i Përgjithshëm i FMN (1978 – 1987), Guvernator i Bankës së Francës (1987 – 1993), President i BERZH (1993 – 1998). Aktualisht është këshilltar i presidencës së grupit BNP Paribas. Ka qenë autor i raportit për Komisionin Europian mbi Rregullimin e Tregjeve si pasojë e krizës financiare të 2008 – 2009)
VINI RE: Ky artikull është pronë intelektuale e Gazetës TemA
