Ish-lideri i Kinës Jiang Zemin ka ndërruar jetë në moshën 96-vjeçare.
Ai shteti udhëhoqi vendin në mijëvjeçarin e ri pas trazirave të protestave masive në Sheshin Tiananmen të vitit 1989.
Jiang Zemin, drejtuesi komunist i Shangait, i cili u zgjodh për të udhëhequr Kinën pas protestave të Sheshit Tiananmen të vitit 1989 dhe kryesoi mbi një dekadë rritjeje ekonomike meteorike, ndërroi jetë sot, sipas medias shtetërore kineze. Një njoftim i Partisë Komuniste dha hollësi mbi shkaqet e vdekjes së Zemin duke theksuar se ai vuante nga leuçemia.
Vdekja e tij dhe ceremonitë përkujtimore që do pasojnë vijnë në një çast të brishtë në Kinë, ku partia në pushtet po përballet me një valë protestash të përhapura kundër kontrolleve të saj pandemike, një rritje mbarëkombëtare e opozitës politike e paparë që nga lëvizja Tiananmen e kohës së Jiang.
Jiang Zemin ishte president i Kinës për një dekadë që nga viti 1993. Në sytë e shumë politikanëve të huaj, ai ishte përjashtimi mes liderëve tradicionalë kinezë. Ai ishte komunisti që citonte Linkolnin, shpallte dashurinë e tij për filmat e Hollivudit dhe i pëlqenin këngë si ‘Love Me Tender’ të Elvis Presley.
Kinezët më pak të magjepsur se perëndimorët e quanin atë një ‘vazo lulesh’, duke e krahasuar me një stoli joserioze dhe duke u tallur me kotësitë e tij të çuditshme. Në vitet e tij të mëvonshme, fansat e rinj e quanin atë me pseudonimin ‘zhaba’. Pavarësisht sjelljeve ‘të çuditshme’ të Zemin, ai u ngjit në pushtet befas dhe dretoi Partinë Komuniste mbi 13 vjet duke u kthyer në një politikan dinak që mposhti një sërë rivalësh.
Administrimi i Zemin për shndërrimin kapitalist që kishte filluar nën Deng Xiaoping ishte një nga arritjet e tij më të rëndësishme. Ai gjithashtu grumbulloi ndikim politik që zgjati shumë kohë pas daljes në pension të tij zyrtar, duke i dhënë atij një rol të madh në prapaskenë në zgjedhjen e presidentit aktual, Xi Jinping.
“Kjo ide se ai ishte një bufon u fut disi në përshkrimet e tij.” – tha J. Stapleton Roy, ambasadori i Shteteve të Bashkuara në Kinë nga viti 1991 deri në 1995.
“Unë gjithmonë e kam parë këtë ide absurde. Ai nuk ishte një peshë e lehtë për sa i përket të diturit se si të manovronte brenda shtresave politike në krye të udhëheqjes së Kinës.”
Në një takim me ish-Sekretarin e Shtetit Henry A. Kissinger në korrik 2013, z. Jiang e miratoi zotin Xi si një udhëheqës ‘të fortë’. Por vitet e para të z. Zemin si lider u vunë atë përballë cenueshmërisë pasi u katapultua në krye të Partisë Komuniste.
Në fillim ai u përpoq të qetësonte konservatorët në rritje, të cilët kundërshtuan hapat tentativë të Kinës drejt një ekonomie tregu. Por në fund ai shtyu për të hapur ekonominë ndaj botës së jashtme edhe pasi shëndeti dhe fuqia e z. Deng ishin zbehur.
Nën Jiang, Kina u shfaq si një fuqi e madhe prodhuese dhe si një rival ekonomik në rritje për botën e zhvilluar.
Marrëdhëniet me Shtetet e Bashkuara u provuan të vështira gjatë mandatit të tij, veçanërisht herët, kur masakra e vitit 1989 hodhi një hije të gjatë mbi marrëdhëniet mes vendeve. Megjithatë Jiang mund të shihet në prapavijë si një pragmatist. Ndryshe nga pasardhësit e tij në Partinë Komuniste, ai dukej i bindur se Kina nuk mund të lulëzonte për një kohë të gjatë si një kundërshtar i Shteteve të Bashkuara.
“Ai gjithmonë vendosi përparësi të rëndësishme në marrëdhëniet me SHBA-në dhe mendoj se ai ndërmori disa rreziqe për ta çuar përpara marrëdhënien.” – tha Christopher K. Johnson, një bashkëpunëtor i lartë në Qendrën për Analizën e Kinës të Institutit të Politikave të Shoqërisë së Azisë
Johnson, një ish analist i CIA-s tha kur Zemin ishte në pushtet se “Ai dinte të kthente Kinën në anti-SHBA kur duhej.”
Kur bombat amerikane goditën Ambasadën Kineze në Beograd në vitin 1999, duke vrarë tre gazetarë kinezë gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë, Zemin e hodhi poshtë shpjegimin e administratës së Klintonit se bombardimi ishte një aksident.
Në një përplasje në vitin 2001, ai kërkoi që Shtetet e Bashkuara të mbanin përgjegjësinë e plotë për një përplasje midis një avioni luftarak kinez dhe një aeroplani vëzhgues amerikan me helikë. Përplasja shkaktoi vdekjen e pilotit kinez dhe një ulje emergjente të avionit amerikan në Hainan, një ishull jugor kinez, ku u ndalua ekuipazhi i tij.
Por nuk ishte rastësi që vitet në detyrë të z. Jiang ishin epoka e artë e përqafimit të globalizimit nga ana e Kinës. Ai fitoi hyrjen e Kinës në Organizatën Botërore të Tregtisë në fund të vitit 2001 pas vitesh negociatash të diskutueshme, kryesisht me Shtetet e Bashkuara. Dhe ai rishikoi doktrinën e Partisë Komuniste, duke modernizuar një lëvizje të rrënjosur në klasën punëtore dhe fshatarësi, në një lëvizje që tërhiqte dhe kooptonte intelektualët dhe një elitë biznesi në zhvillim.
Kritikët e tij në Kinë dhe jashtë vendit i shihnin këto hapa si pak më shumë sesa përballje me erërat politike. Dhe në të vërtetë, prirjet pro tregut të Zemin u ndërthurën me një intolerancë ndaj mospajtimit. Pasi anëtarët e sektit shpirtëror të Falun Gong rrethuan selinë e Partisë Komuniste në shenjë proteste në prill 1999, zoti Jiang bëri presion për ndalime masive, të cilat vendosën modelin për raundet e mëvonshme të represionit dhe për një shtet sigurie gjithnjë e më të fuqishëm.
“Si mund të ndodhte që Falun Gong u shfaq?” – bërtiste Jiang bërtiti, sipas një biografie të vitit 2005 nga Robert Lawrence Kuhn, i cili kishte bashkëpunimin e nënkuptuar të z. Jiang.
“Ku ishte Ministria jonë e Sigurisë Publike? Ku ishte Ministria jonë e Sigurimit të Shtetit?”
Ngritja nga trazirat
Jiang do të njihet përgjithmonë fillimisht si njeriu nga klasa e vjetër e parties, i nxjerrë nga errësira relative në vitin 1989, kur ata po përgatiteshin të urdhëronin shtypjen e armatosur të protestave studentore me bazë në sheshin Tiananmen. Ngritja e tij e nxituar në kulmin e Partisë Komuniste të Kinës bëri që shumë njerëz të besonin se koha e tij atje mund të ishte e shkurtër dhe e pakuptueshme. Kështu mendonte edhe vetë Jiang.
“Unë nuk kisha ndërmend të drejtoja të gjithë vendin.” – i tha ai Mike Wallace në ‘60 Minutes’ në vitin 2000.
“Shpresoja që një kandidat më i aftë do ta merrte punën.”
Duke vepruar jashtë rregullave normale të partisë, z. Deng dhe një grusht nga klasa e vjetër në pension vendosën të zëvendësonin sekretarin e përgjithshëm të partisë, Zhao Ziyang, i cili kishte rezistuar për të autorizuar përdorimin e forcës së armatosur kundër studentëve. Zhao e kaloi pjesën tjetër të jetës në arrest shtëpiak, derisa vdiq në vitin 2005.
Për zëvendësimin e tij, z. Deng shikoi nga Shangai, ku z. Jiang, sekretari i partisë së qytetit, kishte zbutur protestat e studentëve pa gjakderdhje.
“Ky shoku Jiang Zemin ka ide, aftësi dhe gjithashtu ka karizëm.” – tha Deng në një takim në maj 1989, sipas një rrëfimi nga Li Peng, kryeministri i asaj kohe.
Jiang Zemin lindi më 17 gusht 1926, në Yangzhou, një qytet i lashtë pranë lumit Yangtze në veriperëndim të Shangait.
Babai i tij, Jiang Shijun, ishte një kontabilist në një kompani të energjisë elektrike dhe më pas një menaxher i një kompanie tragetesh. Nëna e tij, Wu Yueqing, vinte nga një familje fermere. Dy nga xhaxhallarët e tij ishin aktivistë në lëvizjen komuniste kundër qeverisë nacionaliste dhe pasi njëri u vra në një përleshje në vitin 1939, i riu z. Jiang u caktua pasardhësi i familjes së xhaxhait.
Jiang iu bashkua Partisë Komuniste në vitin 1946 në Shangai, ku studioi për inxhinieri elektrike dhe mësoi anglisht. Puna e tij e parë ishte si teknik për një kompani të themeluar nga investitorë amerikanë që bënte akullore ‘Pretty Girl’ dhe ushqime të tjera të ngrira. Kur komunistët morën pushtetin në vitin 1949, Zemin ndihmoi për të vënë fabrikën nën kontrollin e partisë dhe për të ndryshuar emrin e akullores në ‘Bright’. Kjo arritje tërhoqi vëmendjen e një figure partie, Wang Daohan, i cili do të bëhej një mbrojtës i përjetshëm i Jiang.
Edhe në pleqëri, Jiang Zeminit i pëlqente të këndonte meloditë në gjuhën angleze të kujtuara nga rinia e tij kozmopolite, duke përfshirë një të quajtur ‘Moonlight and Shadows’, nga filmi hollivudian i vitit 1936 ‘The Jungle Princess’.
Në vitin 1951, z. Jiang u martua me Wang Yeping, një bashkatdhetar nga Yangzhou, dhe ata patën dy djem: Jiang Mianheng, i cili u bë një inxhinier elektrik, një ekzekutiv biznesi dhe president i një instituti shkencor; dhe Jiang Miankang, i cili gjithashtu u bë një inxhinier i kthyer në biznesmen dhe zyrtar qeveritar.
Jiang u ngrit në burokracinë industriale, duke punuar për një kohë në vitet 1950 në ‘Stalin Automobile Ëorks’ në Moskë dhe duke kaluar një vit si diplomat në Rumani, ku ai mësoi meloditë popullore që do t’i këndonte për vizitorët dekada më vonë.
Pasi Kina filloi hapjen nga fundi i viteve 1970, z. Jiang u promovua në një komision të investimeve të huaja dhe tregtisë që ndihmoi në krijimin e zonave të veçanta ekonomike në provincat Guangdong dhe Fujian. Përvoja i dha atij një shije të hershme të pengesave politike dhe burokratike me të cilat u përballën reformat e tregut. Ai u zgjodh si kryebashkiak i Shangait në vitin 1985, duke i dhënë atij lidhje me bumin fillestar tregtar në rajonet bregdetare.
Në vitin 1987 Jiang u promovua në sekretar të partisë së Shangait, posti kryesor i qytetit, dhe më pas në organin qeverisës të partisë kombëtare, Byronë Politike, në vitin 1987. Dy vjet më vonë, kur protestat e studentëve tronditën kombin, Shangai shmangu gjakderdhjen e gjerë.
Besnikëria e z. Jiang dhe distanca e tij nga dhuna në Pekin ishin faktorë të fuqishëm në favor të tij, shkroi studiuesi Bruce Gilley në biografinë e tij të vitit 1998 të për Jiang Zemin, ‘Tiger në the’.
Megjithatë, në fillim ishte e paqartë nëse Jiang do ishte shumë më tepër se një kujdestar derisa të gjendej një udhëheqës i përhershëm.
Animi drejt kapitalizmit
Duke mos pasur një bazë politike, z. Jiang shkoi së bashku me prirjen konservatore të partisë pas vitit 1989. Ai mori një qëndrim të ashpër kundër mospajtimit, duke e konsideruar stabilitetin si prioritetin kryesor të vendit, madje duke rivalizuar transformimin ekonomik të z. Deng. Dhe ai miratoi politika që tregonin drejt një ripohimi të kontrollit të partisë mbi jetën ekonomike.
“Kur Jiang Zemin erdhi për herë të parë në pushtet, ai nuk kishte fuqinë e tij dhe duhej të mbështetej te klasa e vjetër.” – tha Yang Jisheng, një historian nga Pekini, veprat e të cilit përfshijnë një histori politike të Kinës nën reformë.
“Brezi i vjetër ishin të ndarë dhe Jiang Zemin po përpiqej të kënaqte të dyja palët, por ai përfundoi duke mos i pëlqyer Deng Xiaoping.”
Deng, i moshuar por ende i fuqishëm, ishte gjithnjë e më i shqetësuar se trashëgimia e tij e liberalizimit ekonomik do shkatërrohej nga një reagim ideologjik, dhe ai e qortoi z. Jiang publikisht në vitin 1992 duke sulmuar bregun jugor të Kinës, djepin e reformës ekonomike, duke u ankuar se shndërrimi i Kinës kishte ngecur.
Zemin ‘tha se 1992 ishte viti më i vështirë i jetës së tij’ tha z. Kuhn, biografi i tij, në një intervistë.
Duke marrë mesazhin se mbrojtësi i tij po kërkonte ndryshim, z. Jiang përqafoi kapitalizmin e menaxhuar nga shteti kinez. Zhu Rongji, pasardhësi i tij si kryebashkiak i Shangait dhe një reformator ekonomik, ishte sjellë në Pekin muaj më parë për të mbështetur z. Jiang. Ai u bë njeriu kryesor për liberalizimin e tregut të Deng si zëvendëskryeministër dhe më vonë si kryeministër.
Jiang joshi investitorët e huaj, duke pritur drejtorët ekzekutivë të kompanive shumëkombëshe në Zhongnanhai, kompleksi drejtues kinez në Pekin. Ai nxiti sipërmarrjet e mëdha të përbashkëta të huaja-kineze, duke ndihmuar në shndërrimin e vendit në një bazë globale kryesore për kompanitë që prodhojnë farmaceutikë, kompjuterë, automobila dhe shumë më tepër. Ai drejtoi shumë miliarda dollarë në investime shtetërore drejt qyteteve të bregdetit lindor të Kinës, veçanërisht bazës së tij të pushtetit politik të Shangait, duke krijuar metropole të botës së parë që i impresionuan vizitorët.
Ndërsa z. Jiang ndihej rehat në pushtet, ai u përpoq të shiste sistemin e Kinës dhe veten në një mënyrë të lirë që pasardhësit e tij do ta urrenin. Kur presidenti Bill Clinton vizitoi Kinën në vitin 1998, z. Jiang shpërtheu me kujdesin e zakonshëm dhe lejoi që një konferencë e përbashkët shtypi të transmetohej drejtpërdrejt në televizionin kinez. Dy presidentët u përplasën për të drejtat e njeriut dhe Tibetin.
“Ju mund të shihni se ai donte të mendohej si dikush që nuk ishte një lloj retrogradi, lider leninist që kapet pas shënimeve të tij.” – tha gazetari Orville Schell, i cili ishte në udhëtimin e z. Clinton dhe që tani është drejtor i Qendrës mbi Marrëdhëniet SHBA-Kinë në Shoqërinë e Azisë në Nju Jork.
“Ai donte që Kina të dilte nga kriza e izolimit të saj.”
Duke kapërcyer kundërshtimet pasionante nga linjat e ashpra partiake, z. Jiang dhe z. Zhu e nxitën Kinën për anëtarësim të plotë në Organizatën Botërore të Tregtisë, duke i dhënë asaj akses më të madh në tregjet globale dhe, në parim, duke siguruar që bizneset e huaja do të kishin akses më të madh në tregjet kineze. Ishte ndoshta akti më vendimtar në një luftë të gjatë për të sjellë Kinën në arenën ndërkombëtare.
Ekonomia e Kinës u ngrit dhe vendi prodhoi milionerët e tij të parë, pastaj miliarderët. Z. Zhu, me instinktet fiskale që z. Jiang i mungonin, i ra për të shuar ekseset ekonomike të viteve 1990.
“Ai ndihej rehat duke e lënë Zhu Rongjin të bënte punën e pistë, por ai po e mbështeste Zhu Rongjin.” – tha z. Roy, ish-ambasadori.
Për Partinë Komuniste, prosperiteti solli një problem tjetër: si të gjente një bazë të re doktrinore mes pasurisë dhe pabarazisë në rritje. Përgjigja e z. Jiang – një nga arritjet e tij më të rëndësishme politike – ishte teoria e Tre Përfaqësuesve.
Ishte një thirrje për partinë që të përfaqësonte jo vetëm klasën punëtore, por edhe vetë klasat që dikur i konsideronte shtypëse: sipërmarrësit e pasur dhe borgjezinë. Teoricienët kryesorë të partisë e panë planin e z. Jiang si një përpjekje të rrezikshme për të zbutur kundërshtimin e mundshëm ndaj sundimit njëpartiak nga një klasë me para dhe fuqi për të nxitur paqëndrueshmërinë politike.
“Vendimi për të zhvendosur sipërmarrësit privatë në parti ishte një punë e madhe dhe ai u përpoq shumë për këtë.” – tha z. Johnson, ish-analist i CIA-s.
Kapitalizmi i egër që z. Jiang dhe z. Zhu nxitën, krijoi një ndarje të gjerë të pasur-të varfër edhe pse largoi një numër të madh njerëzish nga varfëria dhe ushqeu një kulturë të korrupsionit zyrtar dhe miqësisë.
“Në një farë mënyre, ky ishte fillimi i këtij qëndrimi ndaj korrupsionit, të cilin Xi Jinping tani e gjen veten duke e sulmuar.” – tha Joseph Fewsmith, një profesor në Universitetin e Bostonit që studion politikat e lidershipit kinez.
Ndikimi në vijim
Në kohën kur z. Jiang u tërhoq nga lidershipi i partisë në 2002 dhe nga presidenca në 2003, ndikimi dhe vetëvlerësimi i tij ishin fryrë aq shumë sa ai hezitonte të largohej nga skena politike. (Pasuesi i tij, Hu Jintao, ishte caktuar tashmë nga Z. Deng.)
Jiang vazhdoi si kryetar i Komisionit Qendror Ushtarak të partisë, duke mbikëqyrur Ushtrinë Çlirimtare Popullore deri në vitin 2004, dhe më pas vazhdoi të luante një rol të brendshëm në promovime. Individët e partisë thanë se zoti Jiang kishte përdorur ndikimin e tij për të formuar lidershipin që z. Xi trashëgoi kur u bë lider i partisë në nëntor 2012.
Në gusht 2015, People’s Daily, gazeta kryesore e partisë, lëshoi një paralajmërim jashtëzakonisht të prerë se liderët në pension duhet të qëndrojnë jashtë politikës dhe të “ftohen” si një filxhan çaj pasi një mysafir të largohet. Komenti nxiti thashethemet se z.Xi ishte inatosur nga përpjekjet për të ushtruar fuqi në prapaskenë por dy burrat u panë pak më vonë sërish bashkë me ish-presidentin Hu Jintao gjatë një parade ushtarake në Beijing.
Por ndikimi i z. Jiang dhe grupi i tij i aleatëve, i njohur ndonjëherë si Fraksioni i Shangait, është zbehur gjatë dekadës së fundit. Në një kongres të Partisë Komuniste muajin e kaluar, z. Xi krijoi një Komitet drejtues të shtatë burrave që drejtojnë Kinën, që përbëhet krejtësisht nga besnikët e tij, pa lidhje të ngushta me paraardhësit e tij, z. Jiang e z.Hu.
“Jiang Zemin vazhdoi të ushtrojë ndikim edhe pasi dha dorëheqjen, por kjo e dëmtoi reputacionin e tij.” – tha z. Yang, historiani i Pekinit.
“Ai e bëri këtë sepse ndihej rehat me pushtetin, por edhe sepse rreth tij kishte një rreth njerëzish që mbështeteshin tek ai dhe e frynin për ta bërë të mendonte se ishte i domosdoshëm.”
Por në vitet e tij të fundit, Jiang u bë një hero popullor në internet për kinezët e rinj. Ata talleshin me sjelljet e tij dhe pretendonin se kishte ngjashmëri me një ‘zhabë’, ndërkohë që festonin me dinakëri tolerancën e tij relative në krahasim me pasardhësit e tij. Ata kujtuan kohën në vitin 2000 kur ai qortoi gazetarët e Hong Kongut.
Në paraqitjen e tij në ‘60 Minutes’ në vitin 2000, z. Jiang, duke buzëqeshur me vendosmëri, sytë e tij të errësuar nga syze të mëdha katrore, recitoi hapjen e Adresës së Gettysburgut, të cilën e kishte mësuar si student. Kur z. Wallace tha se disa njerëz e kishin quajtur atë një ‘gjilpërë të mbështjellë me mëndafsh’, një njeri me forcë të fshehur, z. Jiang u përbuz.
“Njerëzit përdorën të njëjtën frazë për të përshkruar karakterin e Deng Xiaoping.” – tha ai.
“Unë nuk mendoj se duhet të vihem në të njëjtin nivel me Deng.”
Por, shtoi ai: “Unë jam një figurë vendimtare.”
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e New York Times
