Për shumë njerëz, të jetosh në një qytet do të thotë të përballesh me trafikun e lodhshëm, metrotë e mbushura dhe ndërtesat imponuese. Por koncepti gjithnjë e më popullor i planifikimit urban i njohur si ‘qyteti 15-minutësh’ ka ringjallur idenë e qëndrueshme se ata duhet të funksionojnë në shkallë njerëzore, duke parashikuar një qytet ku çdo banor mund të arrijë burimet thelbësore me këmbë, biçikletë ose transport publik brenda një çerek ore.
Zyrtarët e qytetit dhe planifikuesit urbanë kanë miratuar qytetin 15-minutësh si një mënyrë për të trajtuar ndryshimet klimatike, ndërsa pandemia solli përfitimet e afërsisë me lehtësitë dhe rrugët e shëtitshme, dhe shkaktoi një ‘rritje të interesit’ për konceptin, sipas Zaheer Allam, një strateg urban dhe bashkëpunëtor në Universitetin Deakin në Australi.
Tom Logan, një pedagog në inxhinierinë civile dhe të burimeve natyrore në Universitetin e Canterbury, tha se qyteti 15-minutësh ka të bëjë me fleksibilitetin, jo me kufizimet.
“E gjithë çështja është t’u jepet njerëzve mundësia që të jenë në gjendje të ecin me biçikletë për gjërat që u nevojiten dhe kjo i liron ata të bëjnë shumë gjëra të tjera,” tha ai për The Post.
Çfarë duhet të dini.
Çfarë është një qytet 15 minutësh?
Koncepti i vendos ‘njerëzit dhe mirëqenien e tyre si qëllimin kryesor të organizimit urban’, shkroi në një email Carlos Moreno, një urbanist dhe profesor në Universitetin e Sorbonës në Paris, i cili vlerësohet me shpikjen e termit në vitin 2016. Ideja është ‘të nxisim qëndrueshmërinë dhe shëndetin duke pakësuar varësinë nga makina dhe duke rritur aktivitetin fizik’.
Kryebashkiakja e Parisit Anne Hidalgo e bëri konceptin shtyllën kurrizore të fushatës së saj të suksesshme të rizgjedhjes 2020. Ai është përdorur gjithashtu në forma të ndryshme në qytete të tilla si synimi 30-minutësh i qytetit të Sidneit dhe vizioni i Singaporit për t’u bërë një ‘qytet 45 minutësh me lagjje 20 minutëshe’.
Termi është relativisht i ri, por ideja pas tij nuk është. Qytetet 15-minutëshe janë ‘bazuar shumë në atributet që janë përdorur si flamurë të projektimit në të kaluarën, domethënë aksesueshmëria, ecshmëria, dendësia, përzierja e përdorimit të tokës dhe diversiteti i dizajnit’, tha Georgia Pozoukidou, një profesore e planifikimit të qytetit në Universitetin Aristotele të Selanikut.
Qyteti modern 15-minutësh mbështetet në pjesëmarrjen e qytetarëve dhe parashikon vende që ‘rrisin ndërveprimin social dhe kultivojnë një ndjenjë komuniteti, sigurie, krenarie dhe identiteti’, tha Pozoukidou.
Ku mund të gjendet një i tillë?
Dhjetra qytete në mbarë botën kanë përqafuar zyrtarisht dhe joformalisht elementët e qytetit 15-minutësh, megjithëse rregullat e tij nuk janë të hekurta.
“Koncepti duhet parë si një grup parimesh udhëzuese që qytetet mund t’i përshtatin dhe zbatojnë për nevojat dhe sfidat e tyre specifike,” tha Allam në Universitetin Deakin.
Parisi është një nga shembujt më të përmendur. Qasja ‘ville du quart d’heure’ e Hidalgo – ose qyteti çerek orësh – ka parë rrugë të mbyllura për automjetet për t’i dhënë përparësi këmbësorëve, investime në transportin publik dhe përmirësime në korsitë e biçikletave dhe programet e ndarjes së biçikletave në një përpjekje për të bërë të vetëmjaftueshme komunitetet brenda rretheve të qytetit.
Në Barcelonë, një koncept i ngjashëm i quajtur ‘superblloku’ ka marrë hov, ndërsa në Kopenhagen, lagja Nordhavnen aspiron të bëhet një qytet 5-minutësh.
Portland, Ore., ishte një adoptues i hershëm i idesë. Në vitin 2009, Plani i Veprimit për Klimën e qytetit vendosi një synim që 90 për qind e banorëve të jenë në gjendje të ecin ose të lëvizin me biçikletë për të përmbushur nevojat jopune deri në vitin 2030.
Plani i Melburnit, i nisur në vitin 2017, synon të riimagjinojë qytetin australian gjatë tre dekadave të ardhshme, në mënyrë që banorët mund të ‘jetojnë në vend’ dhe të arrijnë atë që u nevojitet në një udhëtim 20-minutësh vajtje-ardhje. Dhe Shanghai ka paraqitur një koncept të ngjashëm të quajtur ‘15 minuta rrethet e jetesës në komunitet’.
Çfarë thonë ithtarët e qytetit 15-minutësh?
Ekspertët në favor të konceptit thonë se ai ka përfitime si për shëndetin publik ashtu edhe për planetin. Duke reduktuar nevojën për makina dhe duke konsoliduar burimet në hapësira urbane më kompakte, qytetet 15-minutëshe kanë ndotje më të ulëta të karbonit, nxisin veprimtari fizike të shëndetshme dhe promovojnë ndërveprimin shoqëror midis anëtarëve të komunitetit, thonë ata.
Ka ‘një sasi të madhe provash që tregojnë se drejtimi i makinës dhe qëndrimi ulur në mbipopullim kanë efekte vërtet negative në shëndetin fizik’, tha Logan, profesor i Universitetit të Canterbury-t. Zvogëlimi i kohës së udhëtimit do të thotë ‘mund ta kaloni atë kohë duke shkuar në palestër ose duke u shoqëruar me miqtë ose duke punuar për gjëra të tjera’.
Përmirësimi i hapësirës publike mund të sjellë përfitime gjithashtu në mënyrë unike te fëmijët, të cilët kanë përvoja të pasura gjatë ecjes në shkollë, dhe të moshuarit, të cilët shpesh mbeten të izoluar në qytetet që kanë në qendër makinat, shtoi ai.
Pse disa nuk e pëlqejnë konceptin?
Disa kritikë argumentojnë se një qytet 15-minutësh mund të jetë mbytës dhe në fakt të rrisë izolimin. Në një postim në blog të vitit 2021 në faqen e internetit të London School of Economics, Edëard Glaeser, një ekonomist urban në Harvard, shkruan se qyteti 15-minutësh është ‘një enklavë – një geto – një nënndarje’.
Ai argumenton se koncepti i pengon qytetet të funksionojnë si ‘motorë mundësish’ dhe i kufizon njerëzit me prejardhje të ndryshme që të kalojnë shtigjet. ‘Aspektet e tij të mira’ duhet të përqafohen, shkruan ai – duke përfshirë qasjen dhe lëvizjen më pak me makina – por ‘të varrosin idenë e një qyteti që është i ndarë në pjesë 15-minutëshe’.
Ulja e çlirimit të karbonit gjatë pandemisë – pjesërisht për shkak të bllokimeve dhe njerëzve që u detyruan ose zgjodhën të kalojnë më shumë kohë në shtëpi – shkaktoi diskutime mbi përpjekjet e mëtejshme për të luftuar krizën klimatike, mes tyre ‘Rivendosja e Madhe’ e Forumit Ekonomik Botëror.
Kjo nismë ka ndezur akuza në lidhje me bllokimet e afërta të stilit pandemik për të ndaluar ndryshimin e klimës – dhe koncepti 15-minutësh i qytetit është kapur në këtë spekulim, për të cilin ekspertët e planifikimit urban dhe zyrtarët qeveritarë theksojnë se është i pavërtetë.
Kur këshilli i qytetit të Oksfordit në Angli njoftoi në fund të vitit të kaluar se do merrte masa për të zvogëluar bllokimin e trafikut, një pjesë përdoruesish të rrjeteve sociale u përpoqën ta lidhnin përpjekjen me planin e veçantë të qytetit 15-minutësh të këshillit dhe pretendimin se banorët do ishin të kufizuar në një rreze prej 15 minutash të shtëpive të tyre dhe të mbikqyrur – duke çuar në protesta në qytet. Një ligjvënës konservator e çoi këtë çështje në Parlament, duke i quajtur qytetet 15-minutëshe një ‘koncept socialist ndërkombëtar’.
Moreno, profesori i Sorbonës, theksoi se liderët në të gjithë spektrin politik, nga Buenos Aires në Busan, kanë promovuar idenë e qyteteve 15-minutëshe.
“Nuk ka të bëjë me parandalimin e lëvizjes, por për t’i dhënë të gjithëve mundësinë për të lëvizur,” shkroi Moreno për Washington Post.
“Ka të bëjë me ndalimin e udhëtimeve të gjata dhe të lodhshme që detyrohen nga modeli i tanishëm urban.”
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e Washington Post
