Prometeu i ri
Ai që njihej si “babai i bombës atomike”, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore u bë një shkencëtar i persekutuar, si Galileo (nuk është rastësi që Bertolt Brecht u frymëzua nga historia e tij për të rishkruar dramën “Jeta e Galileos”). Në të vërtetë, më saktë, sipas Kai Bird dhe Martin Sherwin, fitues të çmimit Pulitzer për esenë Prometeu Amerikan: Triumfi dhe Tragjedia e J. Robert Oppenheimer, mbi të cilin bazohet filmi i Christopher Nolan në kinema, Oppenheimer ishte një Promete i ri: domethënë dikush që, ashtu si heroi i mitologjisë greke, u dënua se u dha zjarr njerëzve, e pagoi se i dha njerëzimit një shpikje që do të ndryshonte rrjedhën e historisë.
I lindur në prill të vitit 1904 në Nju Jork në një familje gjermane me origjinë hebreje, Roberti që në moshë të re u shqua për inteligjencën dhe interesat e tij, nga shkenca te poezia, nga gjuhët e huaja (ai mësoi gjashtë, përfshirë sanskrinishten) te mineralogjia. U bë aq i aftë sa u pranua në Klubin Mineralogjik të Nju Jorkut në moshën 12-vjeçare. Në vitin 1925 ai mori një diplomë në fizikë nga Harvard, e ndjekur nga një doktoraturë në Göttingen (Gjermani) në 1927.
Oppenheimer u kthye në SHBA në vitin 1929, pasi ishte dëshmitar i rritjes së Hitlerit në Evropë – por edhe rrënimit që u solli amerikanëve nga Depresioni i Madh – ai u miqësua me disa anëtarë aktivë të Partisë Komuniste, si Katherine “Kitty” Puening, një studente radikale e Berkeley, e cila do të bëhej gruaja e tij në vitin 1940.
ARITMETIKË E TMERRSHME
Para dasmës, në laboratorin e fizikës në Berkeley, Oppenheimer bashkëpunoi me Ernest Lawrence, shpikësi i ciklotronit, fitues i çmimit Nobel në vitin 1939. Në të njëjtin vit, ditën kur Hitleri pushtoi Poloninë duke filluar Luftën e Dytë Botërore, Oppenheimer dhe kolegu Hartland Snyder botuan atë që fizikani dhe historiani i shkencës Jeremy Bernstein do ta quante “një nga punimet më të mëdha në fizikë të shekullit të njëzetë”.
Në të, dy autorët ngrinin pyetjen se çfarë do të ndodhte me një yll masiv që kishte filluar të konsumohej, pasi kishte shteruar karburanti: duke u bazuar në teorinë e relativitetit të përgjithshëm të Ajnshtajnit, ata argumentuan se ai do të shtypej nga një “singularitet” i tillë që as edhe valët e dritës nuk do të kishin mundur t’i shpëtonin tërheqjes së gravitetit të tij.
Studimi hodhi themelet për teorinë e vrimave të zeza, e cila, megjithatë, u formulua plotësisht vetëm tridhjetë vjet më vonë. Sidoqoftë, duhet thënë se artikujt e shkruar nga Oppenheimer ishin të vështira për t’u kuptuar edhe për ekspertët: ai përdorte formula komplekse matematikore për të demonstruar parimet fizike, por ndonjëherë bënte gabime, ndoshta për shkak të nxitimit. “Fizika e tij ishte e mirë,” komentoi një herë bashkëautori i tij Snyder, “por aritmetika e tij ishte e tmerrshme.”
PROJEKTI MANHATTAN
Pas pushtimit të Polonisë, Albert Einstein, Leó Szilárd dhe fizikantë të tjerë që emigruan në Shtetet e Bashkuara i shkruan një letër Presidentit Roosevelt duke e paralajmëruar atë se Gjermania mund të zhvillonte bomba atomike, si dhe duke sugjeruar që Shtetet e Bashkuara duhet t’i paraprinin. Oppenheimer u zgjodh nga gjenerali Leslie R. Groves për të udhëhequr përpjekjen për të fituar këtë garë. Ishte i ashtuquajturi Projekti Manhattan, që mori emrin e vendndodhjes së zyrave të Distriktit të Inxhinierëve të Manhatanit, i krijuar në vitin 1942.
EKIPI I ËNDRRAVE
Si drejtor shkencor i laboratorit, misioni i parë i “Oppie” ishte të rekrutonte mendjet më të shkëlqyera në vend: Frank Biondi, Arthur Compton, Harold Urey, Enrico Fermi, Ernest Lawrence, Glenn Seaborg, Edwin McMillan, Emilio Segrè, Owen Chamberlain, Eugene Wigner, Schwinger, Richard Feynman, Hans Bethe, Luis Álvarez, James Rainwater, John van Vleck, Val Fitsch, William Fowler dhe Norman Ramsey (për të përmendur vetëm laureatët e Nobelit). Qëllimi i dytë ishte krijimi i një bombe atomike. Bazuar në studimet e kryera deri atëherë, dukej se kishte dy mënyra të mundshme: përdorimi i uraniumit ose i plutoniumit.
TESTI BËRTHAMOR
Ekipi i Projektit Manhattan ndërtoi prototipe të dy llojeve të bombave, të cilat do të çonin në ndërtimin e “Little Boy”, një pajisje uraniumi e shpërthyer mbi Hiroshima dhe “Fat Man”, një bombë plutoniumi me metodën e shpërthimit, e cila u hodh mbi Nagasaki. Meqenëse kjo lloj arme ishte e paprecedentë, Oppenheimer e ndjeu të nevojshme të eksperimentonte me të. Prandaj, më 16 korrik 1945, në shkretëtirën Alamogordos, afër Los Alamos, Nju Meksiko, u krye i ashtuquajturi Testi i Trinitetit, me një bombë plutoniumi (“The Gadget”).
Shpërthimi lëshoi energjinë prej 21,000 tonësh TNT dhe nxehtësia e tij ishte aq intensive sa shkriu rërën në zonën përreth, duke krijuar një lloj xhami jeshil pak radioaktiv të quajtur “trinitit”.
DILEMA ETIKE
Sipas dëshmive të ndryshme, pasi ishte dëshmitar i shpërthimit, Oppenheimeri citoi një tekst të shenjtë indian, me këto fjalë: “Tani jam bërë Vdekja, shkatërruesi i botëve”. Disa nga shkencëtarët që dëshmuan shpërthimin, duke përfshirë edhe atë vetë, argumentuan në favor të një shpërthimi që demonstronte fuqinë e bombës dhe që do të bënte që armiku të dorëzohej, pa e përdorur atë mbi civilët.
Ata nuk u dëgjuan, por pas bombardimeve atomike të Japonisë (rreth 200,000 të vdekur menjëherë, si dhe shumë të tjerë më vonë, për shkak të rrezatimit), ata punuan për të siguruar që armë të tilla shkatërruese të mos përdoreshin më. Në vitin 1945, në Saturday Review of Literature, Oppie shkroi se armët bërthamore ishin instrumente “agresioni, befasie dhe terrori” dhe shprehja atomike e “çnjerëzimit dhe ligësisë së luftës moderne”. Megjithatë, gara e armëve atomike sapo kishte filluar.
NË SHËNJESTËR TË FBI-së
Për disa kohë, në fakt, fizikani me origjinë hungareze Edward Teller kishte punuar për një armë edhe më shkatërruese: bombën me hidrogjen. Oppenheimer u ftua të bashkohej me projektin, por nuk pranoi. Nga viti 1947 deri në 1952, fizikani drejtoi Komitetin e Përgjithshëm Këshillues të Komisionit të Energjisë Atomike të Shteteve të Bashkuara, duke kaluar kohën për arritjen e një marrëveshje ndërkombëtare për mospërhapjen e armëve bërthamore: “Nëse armët atomike bëhen pjesë e arsenalit të kombeve, do të vijë koha kur njerëzimi do të mallkojë emrat e Los Alamos dhe Hiroshima. Popujt e botës duhet të bashkohen ose do të humbasin të gjithë”, tha ai.
GJUETI SHTRIGASH
Ky aktivitet “pacifist” e vendosi atë në shënjestrën e senatorit Joseph McCarthy, krijuesit të një gjuetie shtrigash që synonte spastrimin e Shteteve të Bashkuara nga spektri i komunizmit. Duke u bazuar në dokumentet e vjetra të FBI-së që dokumentonin simpatitë e fizikanit për qarqet antifashiste, në refuzimin e tij për të bashkëpunuar në krijimin e bombës me hidrogjen dhe në dëshminë e pafavorshme të Teller-it, komisioni hetimor e akuzoi shkencëtarin se ishte komunist dhe se kishte kaluar sekrete të bombës tek sovjetikët.
AKUZAT
Nga ana e tij, Oppenheimer nuk i priti mirë marrjet në pyetje: në tetor 1945 ai u soll aq keq në zyrën e Presidentit Harry Truman sa u quajt “shkencëtari qaraman”. Në realitet nuk kishte prova të vërteta. Siç shpjegon Kai Bird, “shumë nga provat në arkivat e FBI-së ishin kontradiktore. Ndërsa disa nga informatorët pohuan se Oppenheimer ishte komunist, të tjerët e mohuan atë”.
Në çdo rast, në vitin 1954 fizikanit iu mohua hyrja në Komisionin e Energjisë Atomike “për arsye të sigurisë kombëtare”. Më pas, komuniteti shkencor u ngrit, duke arritur, brenda pak muajsh, ta konfirmonte atë në postin e drejtorit të Institutit për Studime të Avancuara në Princeton, të cilin e mbajti deri kur vdiq, në vitin 1967 për shkak të kancerit në fyt.
REHABILITIMI I VONUAR
Disa vite më herët, në vitin 1963, Presidenti Lyndon Johnson i kishte dhënë atij çmimin Enrico Fermi për një “rehabilitim” zyrtar. Por vetëm 55 vjet pas vdekjes së Oppie, pra në dhjetor 2022, sekretarja e Departamentit të Energjisë të qeverisë së Bidenit, Jennifer Granholm, deklaroi se vendimi i vitit 1954 ishte rezultat i një procesi “që kishte të meta: me kalimin e viteve, janë shfaqur prova rreth “paragjykimit” dhe “pasaktësisë” së hetimit të Oppenheimerit, ndërsa në të njëjtën kohë “dëshmitë e besnikërisë dhe dashurisë së tij” për Shtetet e Bashkuara janë forcuar më tej.”
Sprova e Oppenheimer-it u dëshmoi shkencëtarëve, siç ka shkruar sociologu Daniel Bell, “se ata nuk mund të mos pajtoheshin më me politikën e qeverisë. Që atëherë ka mbizotëruar një pikëpamje se si shkencëtarët duhet t’i shërbejnë vendit të tyre.” Megjithatë, atyre që e pyetën Oppenheimerin në vitet e tij të fundit nëse donte të ndryshonte diçka nga e kaluara e tij, fizikani u përgjigj: “Unë bëra detyrën time, që ishte të bëja punën që duhej të bëja. Në Los Alamos nuk isha në një pozicion për të marrë vendime, do të kisha bërë gjithçka që do të më kërkonin, qoftë edhe një bombë në një formë tjetër, nëse do të mendoja se ishte teknikisht e mundur”
VINI RE: Artikulli është pronë intelektuale e Kafe.al
