Shtatë vjet më parë, Michel Roccati devijoi për të shmangur një kafshë teksa ngiste motoçikletën pranë Torinos dhe u përplas me një stol në anë të rrugës. Përplasja “më theu kockat e shpinës”, thotë Roccati, duke i prerë palcën kurrizore dhe duke ndërprerë të gjithë komunikimin midis trurit dhe këmbëve.
“Mjekët e mi më thanë atëherë se nuk do mund të qëndroja më në këmbë, e lëre më të ecja,” thotë Roçati, i cili është 32 vjeç. Më pas ai aktivizon një seri elektrodash që neurokirurgët në Lozanë i futën përgjatë palcës kurrizore në një operacion pionier në vitin 2020.
Trupi i tij dridhet butësisht për një ose dy sekonda dhe ai ngrihet nga karrigia, duke dalë i sigurt nëpër dhomë, ndonëse duke u mbajtur pas një pajisjeje ndihmëse për ekuilibër.
“Çdo ditë aftësia ime për të ecur përmirësohet, pasi muskujt e mi bëhen më të fortë dhe nervat e mi rigjenerohen gradualisht,” thotë ai.
Roccati është një nga një grup në rritje njerëzish që përfitojnë nga forma rrënjësisht të reja të neuroteknologjisë në zhvillim, në laboratorët e universiteteve dhe kompanive në Evropë dhe Amerikën e Veriut, të cilët përdorin implante të kompjuterizuara për të bashkëvepruar me trurin e njeriut dhe sistemin nervor qendror.
Këto ndërfaqe tru-kompjuter mund të anashkalojnë pengesat nervore që parandalojnë njerëzit me aftësi të kufizuara të rënda nga aksidenti ose sëmundja të lëvizin gjymtyrët e tyre dhe u mundësojnë atyre që nuk mund të flasin ose të përdorin një tastierë të komunikojnë.
Brenda pak vitesh BCI-të mund të zhvillohen në një treg me vlerë disa miliardë dollarë në vit që trajton pacientët me dëmtim të rëndë motorik për shkak të lëndimeve ose sëmundjeve, sipas Michael Mager, shef ekzekutiv i Precision Neuroscience, një kompani mjekësore BCI në SHBA.
Michel Roccati, palca kurrizore e të cilit u këput në një aksident me motoçikletë në 2017, mund të ecë përsëri pas një implanti elektronik
Implikimet afatgjata janë shumë më të mëdha.
“Ne po krijojmë një lidhje midis inteligjencës njerëzore dhe inteligjencës artificiale,” thotë Mager.
“Është e mundur që përdorimi i vetëm për këtë lidhje themelore do jetë paraliza, por mendoj se ka shumë pak gjasa.”
Elon Musk themeloi Neuralink – kompaninë më të njohur BCI – në vitin 2016 me synimin për të zhvilluar teknologjinë me qëllim të përgjithshëm për lidhjen e trurit dhe makinerive njerëzore.
Musk ka folur prej kohësh për përdorimin e lidhjeve të tilla për të bashkuar në thelb inteligjencën njerëzore me atë artificiale. Për shembull, ai pretendon se rritja e madhe e shpejtësisë me të cilën truri mund të thithë dhe komunikojë informacion mund të kapërcejë atë që ai e sheh si një nga kufijtë kryesorë të aftësisë së njerëzve për të vijuar me përparimet në inteligjencën e kompjuterit.
Por shumë kohë përpara të ardhmes kiborg që ëndërron Musk, shumë në këtë fushë parashikojnë se teknologjia do përdoret në mënyra më praktike për të kapërcyer kufizimet fizike personale dhe për të përmirësuar paraqitjen individuale, për shembull duke mprehur fuqitë vizuale dhe dëgjimore të njerëzve, ose duke rritur kujtesën.
“Ne jemi disi larg kësaj, por nuk mendoj se është e vështirë të përfytyrohet me kalimin e kohës që kjo teknologji të përshtatet në njerëz që janë krejt të shëndetshëm në drejtime të tjera,” thotë Mager, i cili bashkëthemeloi Precision në 2021 me Benjamin Rapoport, një anëtar themelues i Neuralink.
Pengesat teknike mbeten të larta. Mbledhja, eksportimi dhe interpretimi i sinjaleve nga truri është ende një shkencë në fillimet e saj, ndërkohë që operacioni invaziv i trurit kërkonte rregullimin e procedurës për të gjithë pacientët, por me aftësi të kufizuara të rënda.
Neurokirurgu Jocelyne Bloch thotë se vala e re e implanteve nervore lejon komunikim të dyanshëm midis trurit dhe pajisjes
Në të njëjtën kohë, teknologjia ngre pyetje të thella etike.
“Ana mjekësore tashmë është e mbrojtur mirë nga rregullatorët dhe rregulloret ekzistuese,” thotë Rafael Yuste, drejtor i Qendrës Neuroteknologjike të Universitetit të Kolumbias në Nju Jork.
“Por teknologjia do lulëzojë dhe do përhapet në anën jomjekësore,” shton ai, duke shtruar pyetje të reja të rëndësishme rreth asaj se sa larg duhet të lejohen njerëzit të shkojnë për të rritur aftësitë e tyre mendore, për shembull kujtimet e tyre.
Megjithatë, në laborator, përdorimi i sinjaleve të trurit për të aktivizuar kompjuterët dhe makineritë e tjera – diçka që deri vonë dukej si fantashkencë – po bëhet pothuajse rutinë, duke e vendosur teknologjinë në një rrugë që mund të ketë pasoja afatgjata.
“Kjo është një pikë kthese për njerëzimin,” thotë Yuste.
“Për herë të parë kemi teknologji që mund të ndryshojë thelbin e asaj që jemi duke hyrë në tru, organi që prodhon të gjitha aftësitë tona mendore dhe njohëse.”
Neurokirurgët në mbarë botën kanë implantuar elektroda në trurin e njeriut për dhjetëvjeçarë të tërë si një trajtim për sëmundjen e Parkinsonit dhe çrregullime të tjera të lëvizjes, duke qetësuar veprimtarinë e parregullt elektrike përgjegjës për disa simptoma. Më shumë se 160,000 pacientë kanë marrë “stimulim të thellë të trurit” të këtij lloji.
Por vala e re e implanteve nervore është shumë më e sofistikuar, duke lejuar komunikim të dyanshëm midis trurit dhe pajisjes, thotë Jocelyne Bloch, një neurokirurge në Spitalin Universitar të Lozanës. Ajo operoi Roçati-n dhe një pacient pasues paraplegjik, Gert-Jan Oskam, i cili ka dy implante në trurin dhe shtyllën kurrizore që komunikojnë me valë nëpërmjet një “ure dixhitale”.
Kërkesa e mundshme për këtë teknologji është e madhe. Përtej dhënies së fuqisë njerëzve të paralizuar rëndë për të komunikuar dhe për të lëvizur përsëri, përdorimet mjekësore mund të shkojnë nga trajtimi i humbjes së shikimit dhe dëgjimit deri te përmirësimi i trajtimit të dhimbjeve kronike dhe kushteve psikiatrike duke u dhënë kujdestarëve një pamje të saktë dhe të hollësishme të asaj që po ndodh brenda trurit.
Neuralink i Elon Musk, i cili ka mbledhur 687 milionë dollarë fonde, është kompania neuroteknike më e dukshme në media
Megjithatë, pak BCI mjekësore janë implantuar tek njerëzit deri tani, pasi laboratorët pionierë akademikë dhe të korporatave vijojnë ngadalë për të provuar sigurinë dhe efikasitetin e tyre.
“Ne lëvizim me kujdes, pacient pas pacienti,” thotë Henri Lorach, i cili drejton provat klinike me Bloch në Lozanë.
Megjithëse BCI-të e jashtme të vendosura nën lëkurën e trupit ose të kokës mund të zbulojnë dhe modulojnë veprimtarinë nervore në një farë mase, “e vetmja mënyrë për ta regjistruar atë në mënyrë të ndjeshme dhe për periudha të gjata është me një pajisje të vendosur në mënyrë kirurgjikale nën kafkë”, thotë Leigh Hochberg, drejtor i Qendrës për Neuroteknologjinë në Spitalin e Përgjithshëm të Massachusetts dhe të programit afatgjatë të kërkimit BrainGate BCI.
Vetëm rreth 50 pacientë në mbarë botën kanë marrë një implant kompjuterik protetik afatgjatë që nga fillimi i kërkimit klinik 20 vjet më parë, vlerëson Hochberg. Për të përshpejtuar zhvillimin klinik, ai dhe kolegët në të gjithë SHBA-në krijuan Komunitetin Bashkëpunues të Implantueshëm BCI këtë vit me rregullatorin, Administratën e Ushqimit dhe Barnave, duke u bashkuar si një pjesëmarrës kryesor.
“Për shkak se ne mësojmë një sasi të madhe nga secili pjesëmarrës në këto prova klinike pilot, nuk mendoj se do kemi nevojë për një numër të madh që të marrin pjesë në prova që tregojnë sigurinë dhe efikasitetin përpara se të aplikojmë për miratim rregullator,” thotë Hochberg.
“Ndoshta dhjetëra pacientë, por sigurisht jo mijëra që shpesh marrin pjesë në provat e barnave të reja.”
Evropa dhe Zvicra, në veçanti – ka një prani të konsiderueshme në industrinë e implanteve BCI. Dy kompani, Onëard Medical dhe Neurosoft Bioelectronics, janë burime nga École Polytechnique Fédérale de Lausanne (EPFL), qendra kryesore akademike e kontinentit për kërkimin neuroteknik.
Një e tretë, InBrain Neuroelectronics në Barcelonë, po zhvillon implante nga grafeni – fletë karboni me trashësi vetëm një atom që u përshëndet si një material i mrekullueshëm pas zbulimit të tij në 2004.
Por ekspertët në të dy anët e Atlantikut pajtohen se kompanitë amerikane BCI kanë një përparësi ndaj homologëve të tyre evropianë.
Është më e lehtë të financosh dhe të ndërtosh një kompani të qëndrueshme në SHBA, thotë Dave Marver, një udhëheqës amerikan i teknologjisë mjekësore që iu bashkua Onward në Lozanë si shef ekzekutiv.
“Ka një grup më të madh talentesh menaxheriale në SHBA me më shumë përvojë në komercializimin e gjërave globalisht, më shumë fonde janë të disponueshme atje dhe regjimet rregullatore ndryshojnë.”
FDA është më e përgatitur për të miratuar provat klinike BCI sesa homologët e saj evropianë, thotë Marver. Kur ai erdhi në Onëard në vitin 2020, vijon ai, “ne nuk kishim ndonjë bazë klinike ose plan për t’u komercializuar në Evropë, për shkak të kostos dhe kompleksitetit”. Ai e ndryshoi shpejt atë politikë. “Unë thashë: Kemi njerëz të paralizuar këtu, ne kemi selinë këtu dhe ne do komercializojmë këtu”.
“Midis dhjetëra kompanive amerikane që testojnë implantet BCI, Elon Musk është padyshim konkurrenti ynë më i madh”, thotë Grégoire Courtine, i cili drejton kërkimin neuroteknik të EPFL. Por ai këmbëngul që Onward, i cili ka mbledhur pak më shumë se 170 milionë euro që nga themelimi i tij në 2014, mund të përputhet me paraqitjen e Neuralink të Musk, i cili ka mbledhur 687 milionë dollarë financim, sipas PitchBook.
Neuralink është kompania neuroteknike më e dukshme në media dhe më pak transparente. Ai komunikon përmes postimeve të rastit në X dhe postimeve në blog. Pas shumë testeve te kafshët, subjekti i parë njerëzor i Neuralink, 30-vjeçari paraplegjik Noland Arbaugh, mori implantin e tij Link në Institutin Neurologjik Barrow në Arizona në janar.
Në videot dhe blogjet e postuara nga Neuralink, Arbaugh entuziazmoi mënyrën se si Link i kishte mundësuar të kontrollonte një kursor kompjuteri.
Gert-Jan Oskam ka dy implante në trurin e tij dhe shpinë që komunikojnë me valë nëpërmjet një “ure dixhitale”
“Më ka dhënë mundësinë për t’i bërë gjërat vetë përsëri pa pasur nevojë për familjen time në çdo orë të ditës dhe natës,” tha ai.
Në javët pas operacionit, shumë nga 64 pistat fleksibël të regjistrimit që ishin futur në trurin e Arbaugh u liruan. Inxhinierët e Neuralink kompensuan duke programuar pajisjen që të jetë më e ndjeshme ndaj veprimtarisë nervore. Kompania tashmë po zgjedh një vullnetar të dytë për të marrë një model të përmirësuar të Link me elektroda që përshtaten më mirë në tru dhe ndoshta do ta vendosë atë brenda këtij muaji.
Kompanitë konkurruese neuroteknike ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në llojin e elektrodave që implantojnë në tru. Studiuesit kanë përvojën më të madhe me të ashtuquajturin grup Utah, një montim i ngurtë prej 96 elektrodash që është përdorur për 20 vjet nga konsorciumi akademik BrainGate.
Studimi më i fundit njerëzor BrainGate, i botuar në Nature gushtin e kaluar, vendosi dy grupe secila rreth madhësisë së një kokrre të vogël aspirine me gjithsej 128 elektroda në korteksin cerebral të Pat Bennett, 68 vjeç, një paciente me sklerozë anësore amiotrofike. Ajo kishte humbur aftësinë për të folur.
Një algoritëm i AI dekodon veprimtarinë e saj nervore, duke e mësuar veten të dallojë modelet që lidhen me formulimin e saj të fonemave individuale – blloqet ndërtuese të anglishtes së folur. Një model gjuhësor më pas konverton rrjedhën e fonemave në një sekuencë fjalësh që mund të shfaqen në ekranin e kompjuterit ose të shqiptohen nga një zë sintetik me rreth 60 fjalë në minutë me saktësi të arsyeshme.
“Përfytyroni sa e ndryshme do jetë kryerja e veprimtarive të përditshme si pazaret, frekuentimi i takimeve, porositja e ushqimit, shkuarja në bankë, biseda në telefon, shprehja e dashurisë ose grindjet, kur njerëzit mund të komunikojnë mendimet e tyre në kohë reale.”, shkruante Bennett në atë kohë.
Laboratorë të tjerë po zhvillojnë BCI më fleksibël dhe më pak invazive. Neurosoft Bioelectronics në Gjenevë po teston elektroda ultra të holla dhe të buta të depozituara në silikon që mbështillen mbi palosjet e sipërfaqes së trurit. Teknologjia e saj është provuar me sukses në tre pacientë.
Ndërfaqja e grafenit të InBrain ka pika të ngjashme.
“Ajo vendoset në korteks si një copë celofani pa e depërtuar atë”, thotë Carolina Aguilar, shefe ekzekutive. Prova e parë te njerëzit është e afërt. Ajo e sheh sëmundjen e Parkinsonit si objektivin e parë të InBrain, duke synuar të zhvendosë pajisjet e stimulimit të thellë të trurit “me densitet të ulët, rezolucion të ulët” të ofruara nga gjigantët e mjekësisë, Boston Scientific dhe Medtronic.
Disa kompani BCI po përqendrohen në përdorime mjekësore përtej pacientëve me aftësi të kufizuara. Nicolas Vachicouras, shefi ekzekutiv i Neurosoft, vlerëson se 60 milionë njerëz në mbarë botën kanë zhurmë në veshë, duke çuar në “depresioni të rëndë dhe madje edhe përpjekje për vetëvrasje, pa asnjë trajtim efektiv sot”. Hulumtimi i kompanisë sugjeron se shkaku është veprimtaria jonormale në korteksin dëgjimor, duke dhënë iluzionin e zhurmës shqetësuese, e cila mund të korrigjohet me neuromodulim.
Ndër kompanitë amerikane, Synchron ka një mundësi të mirë për të qenë e para që do nxjerrë në treg një implant BCI. Ashtu si një stent, pajisja e tij futet në një enë gjaku dhe qëndron mbi korteksin motorik, pjesa e trurit që kontrollon lëvizjen.
Ai është provuar në 10 pacientë deri tani dhe publikimi i rezultateve përfundimtare pritet së shpejti, i ndjekur nga një studim klinik më i madh, i cili kompania shpreson se do të çojë në miratimin e FDA.
Megjithëse pajisja nuk është aq e ndjeshme ndaj veprimtarisë nervore sa disa konkurrentë, shefi ekzekutiv i Synchron, Tom Oxley thotë se kompania mund të arrijë miratimin e marketingut më shpejt me teknologjinë që nuk kërkon operacion të hapur të trurit.
“Si mund të përmirësojë kjo teknologji aftësinë e njerëzve për të jetuar të pavarur? Ky do jetë shënuesi i suksesit”, thotë ai.
Asnjë prej implanteve nuk është ende aq afër tregtimit që kostoja e tyre të jetë një problem i menjëhershëm, por drejtuesit thonë se çmimi do duhet të pasqyrojë përfitimet e mëdha potenciale që teknologjia u ofron pacientëve me çrregullime të rënda neurologjike, kujdesi shëndetësor i të cilëve është shumë i shtrenjtë.
“Çelësi për krijimin e një industrie të qëndrueshme BCI, si dhe sigurimin e qasjes së pacientëve, është mbulimi me sigurim i sistemeve në një normë që është në përpjesëtim me sasinë e parave që këto kushtojnë si për t’u zhvilluar ashtu edhe për të ofruar,” thotë Precision’s Mager.
“Ky duhet të jetë një rimbursim me gjashtë shifra.”
Matt Angle, shefi ekzekutiv i Paradromics, një kompani në Teksas që zhvillon një BCI me më shumë elektroda se një implant standard, parashikon se pajisjet e para do kushtojnë “mbi 100,000 dollarë”, por “ne do donim të arrinim në një vend ku ndërfaqet tru-kompjuter po kushtojnë sipas rendit që kushtojnë stimuluesit e thellë të trurit sot, le të themi 30,000 dollarë.”
Duke parë më tej, Angle parashikon se vetëm aplikimet mjekësore të BCI-ve do krijojnë një treg me vlerë qindra miliarda dollarë, megjithëse shumë ekspertë të tjerë në këtë fushë thonë se është shumë herët për të thënë.
“Ekziston potenciali për të zhvilluar një duzinë kompanish që secila vlen më shumë se 1 miliard dollarë në këtë hapësirë,” thotë ai – dhe kjo është përpara se BCI të aplikohen për të përmirësuar paraqitjen njerëzore në fushat nga shikimi te kujtesa.
Ndërsa përparime të tilla do të varen nga përmirësimet e vazhdueshme në sensorë dhe mikroelektronikë të nevojshme për të kapur dhe transmetuar sinjalet e trurit, shumë gjithashtu mbështeten në përparimet më të gjera në informatikë dhe AI. Këto përfshijnë përdorimin e kompjuterit cloud dhe aplikimin e inteligjencës artificialev për të ndihmuar në interpretimin e sinjaleve të trurit.
Provat klinike sot përpunojnë të dhëna në nivel lokal, thotë Courtine i EPFL, “por ne synojmë që përfundimisht të kemi të gjithë këtë informacion të trurit në cloud, në mënyrë që të mund të stërvitim një model të madh gjuhësor dhe të krijojmë një GPT të trurit. Atëherë ne mund të mësojmë nga veprimtaria e trurit nga shumë njerëz.”
Gregoire Courtine, kreu i kërkimit neuroteknik të EPFL, këmbëngul se Onward mund të përputhet me performancën e Neuralink
Projekte të tilla po intensifikojnë thirrjet nga etikët për të parashikuar kërcënimet nga keqpërdorimi i të dhënave nervore të mbledhura nga BCI. Unesco, organizata shkencore dhe kulturore e OKB-së, ka mbledhur një panel prej 24 ekspertësh për të hartuar rekomandime mbi etikën e neuroteknologjisë, duke çuar në një dokument për miratim nga shtetet anëtare vitin e ardhshëm.
Gabriela Ramos, e cila drejton nismën neuroteknike të Unesco-s, thotë: “Ne synojmë të sigurojmë që këto zhvillime shkencore dhe teknologjike të jenë në përputhje me të drejtat tona njerëzore”.
Kjo do të thotë më shumë sesa të mbrosh privatësinë e mendimeve të njerëzve të zbuluar nga BCI-të, shton ajo. Për shembull, implantet e ardhshme mund të ndryshojnë personalitetin e një individi – për mirë ose për keq – më gjerësisht sesa trajtimet ekzistuese të trurit.
Yuste në Universitetin e Kolumbias, një avokat i zëshëm për “të drejtat e neuroneve”, thekson se shtete si Kili dhe shteti amerikan i Kolorados kanë miratuar tashmë legjislacionin për të mbrojtur të dhënat nervore të individëve nga shfrytëzimi.
Por shqetësimet e tij kryesore sillen rreth përdorimeve jo mjekësore të teknologjisë, si rritja e paraqitjes mendore. Një mënyrë për të mbrojtur njerëzit do ishte “rregullimi i BCI-ve të reja të konsumatorit sikur të ishin pajisje mjekësore”, thotë ai.
Për pacientët pionierë si Roccati, shqetësime të tilla janë akademike në krahasim me përfitimet që mund të sjellë neuroteknologjia.
“Implanti im tashmë ka shndërruar jetën time,” thotë ai, “dhe mezi pres të përfitoj nga përparimet e ardhshme në neuroteknologji. Po kështu janë edhe mijëra njerëz të tjerë që nuk mund të komunikojnë ose të lëvizin gjymtyrët e tyre, por do jenë në gjendje ta bëjnë këtë në të ardhmen.”
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e Financial Times
Përgatiti për Hashtag.al, Klodian Manjani
