Rooppur në perëndimin e largët të Bangladeshit mund të duket një vend i pamundur se mund të ishte një Rusi e Vogël. Megjithatë, në këtë enklavë, tabelat e dyqaneve janë të shkruara në rusisht, shitësit e perimeve bengali bëjnë pazare mbi “kartoshka” (patate) dhe “morkov” (karota) dhe emigrantët rusë mund t’i kontrollojnë dhëmbët në “Russ Dental Care”.
Shpjegimi ndodhet disa kilometra më poshtë rrugës ku Rosatom, gjiganti shtetëror bërthamor i Rusisë, po ndërton termocentralin e parë bërthamor në Bangladesh. Me një kosto të vlerësuar prej rreth 12 miliardë dollarë, ai është një nga projektet më të mëdha të infrastrukturës ndonjëherë në vendin me rreth 170 milionë banorë.
Me synimin për të sjellë sasinë e energjisë elektrike të prodhuar në vend nga energjia bërthamore nga 0 në 10 për qind në më pak se 10 vjet, Rosatom po bën “punë të mahnitshme”, thotë Sama Bilbao y León, drejtor i përgjithshëm i Shoqatës Botërore Bërthamore (WNA).
Qeveria e Bangladeshit thotë se termocentrali 2,400 MË, që pritet të fillojë provat këtë vit, do adresojë mungesat e energjisë dhe ndërprerjet e energjisë që dëmtojnë ekonominë me rritje të shpejtë të Bangladeshit, duke përfshirë sektorin e eksportit të veshjeve.
Por, për Moskën, projekti i shërben një qëllimi tjetër: të lidhë të dy vendet së bashku për dekada dhe të zgjerojë ndikimin e Kremlinit në Bangladesh, siç ka bërë me vendet e tjera që nuk kanë kapacitetin e tyre bërthamor.
Gjatë gjithë sundimit prej më shumë se dy dekadash të Vladimir Putinit, gazi dhe nafta kanë qenë mjetet e tij më të rëndësishme të negociatave gjeopolitike derisa pushtimi i Ukrainës ndryshoi peizazhin. Zhvendosja e BE-së nga energjia ruse, së bashku me shpërthimet e gazsjellësit Nord Stream, e privuan Kremlinin nga tregu dhe mjeti i tij më i rëndësishëm i eksportit.
Sanksionet deri më tani nuk e kanë penguar sektorin e energjisë bërthamore, i cili mund të krijojë lidhje politike afatgjata dhe të prishë përpjekjet perëndimore për të izoluar regjimin e Putinit.
Përpara pushtimit në shkallë të plotë të Ukrainës, Rusia përbënte tashmë rreth gjysmën e të gjitha marrëveshjeve ndërkombëtare për ndërtimin e termocentraleve bërthamore, furnizimin e reaktorit dhe karburantit, çmontimin ose menaxhimin e mbetjeve. Konkurrentët e saj kryesorë në sektorin e energjisë bërthamore – Kina, Franca, Japonia, Koreja e Jugut dhe SHBA – përbënin rreth 40 për qind së bashku.
Pavarësisht sanksioneve në ekonominë e saj, Rusia vijon të jetë një eksportues i pakrahasueshëm i termocentraleve bërthamore. Ai është i përfshirë në më shumë se një të tretën e reaktorëve të rinj që po ndërtohen në të gjithë botën për momentin, duke përfshirë Kinën, Indinë, Iranin dhe Egjiptin.
Punëtorët jashtë centralit bërthamor Rooppur në Bangladesh. Projekti i ka dhënë Moskës një bazë të paçmueshme në rajon
Të kujdesshme për pozicionin mbizotërues të Rusisë në zinxhirin global të furnizimit bërthamor, qeveritë perëndimore po përpiqen të tërhiqen. Muajin e kaluar, presidenti amerikan Joe Biden nënshkroi një projektligj dypartiak që ndalon importet e uraniumit të pasuruar rus, i cili përbën rreth 25 për qind të furnizimit total të SHBA-së.
Kjo pasoi një lëvizje vitin e kaluar nga SHBA-ja, Britania e Madhe, Japonia, Kanadaja dhe Franca për të formuar aleancën bërthamore “Sapporo 5” në periferi të G7, për të cilën Sekretari i atëhershëm britanik i Energjisë Grant Shapps tha se kishte për qëllim “të shtynte Putinin krejt jashtë nga tregu i karburantit bërthamor”.
Marrëdhëniet që Rusia krijon përmes projekteve bërthamore i tejkalojnë edhe kontratat e gjata për furnizimin me gaz në tubacione.
Ndërtimi i centralit bërthamor zgjat rreth 10 vjet, me një jetëgjatësi prej 60 vjetësh për impiantet e reja. Përgatitjet për çmontimin, duke përfshirë heqjen e pjesëve radioaktive, zgjasin 10-20 vjet të tjera dhe kërkojnë fonde të konsiderueshme, thotë Vladimir Slivyak, një bashkëkryetar i grupit mjedisor rus “Ecodefense”, i cili ka studiuar sektorin e energjisë bërthamore të vendit për dekada.
“Ky është një angazhim shumë i gjatë për një vend që të ketë një prani ruse. Nuk është vetëm ndërtimi aktual. Është i gjithë ekosistemi,” thotë Darya Dolzikova, një studiuese e programit të politikave bërthamore në Institutin Mbretëror të Shërbimeve të Bashkuara, instituti i studimeve të mbrojtjes dhe sigurisë me qendër në Londër.
Në Turqi, Rusia po ndërton termocentralin e parë bërthamor të vendit, një impiant 4,800 MË në Akkuyu, i cili pritet të fillojë prodhimin e energjisë elektrike këtë vit. Rusia shpesh përdor një model të ndërtuar vetëoperativ, i cili përfshin një shkallë edhe më të lartë bashkëpunimi pasi Rosatom ofron gjithçka, përfshirë stafin e uzinës, gjatë jetës së projektit.
“Pala ruse i trajton impiantet sikur ato janë në pronësi të Rosatom. Roli i vetëm i vendit pritës është të blejë energjinë elektrike nga reaktori”, thotë Kacper Szulecki, një profesor hulumtues në Institutin Norvegjez të Marrëdhënieve Ndërkombëtare (Nupi), i cili ka studiuar diplomacinë ruse të energjisë bërthamore.
Pikërisht këtu e gjen veten Bangladeshi, i cili do jetë i lidhur me Rusinë nga projekti Rooppur për dekada të tëra.
“Kjo është një marrëdhënie e pafundme në të cilën ata po hyjnë,” thotë Ali Riaz, një shkencëtar politik dhe ekspert për Bangladeshin në Universitetin Shtetëror të Illinois.
Ishte pushtimi i Ukrainës që e detyroi Rusinë të rimendonte qasjen e saj ndaj diplomacisë bërthamore.
Menjëherë pas fillimit të luftës, Rosatom humbi një nga kontratat e saj në Evropë: termocentrali 1200 MW Hanhikivi në Finlandë, i cili duhej të fillonte ndërtimin në vitin 2023.
I detyruar për të krijuar aleanca të reja, Putin – i cili është në një vizitë në Korenë e Veriut dhe Vietnam këtë javë – e ka pozicionuar gjithnjë e më shumë qeverinë e tij si një partner të “jugut global”, një term që përfshin vendet e dekolonizuara në Afrikë, Azi dhe Amerikën Latine.
Një kantier ndërtimi në provincën Mersin të Turqisë, ku centrali bërthamor Akkuyu i ndërtuar nga Rusia është afër përfundimit dhe pritet të fillojë prodhimin e energjisë elektrike këtë vit
Duke pasqyruar retorikën e stilit sovjetik, Putin shpesh thekson se shumë prej këtyre kombeve nuk e kanë dënuar pushtimin e tij dhe në fakt e kanë inat “qasjen koloniale” të SHBA-së, BE-së dhe aleatëve të tyre “perandorakë”.
“Modeli i globalizimit, i cili u formua kryesisht nga shtetet perëndimore është në një gjendje krize të thellë”, deklaroi Putin në një konferencë të politikës së jashtme në Moskë vitin e kaluar.
“Po shfaqet një sistem i ri, më i drejtë dhe më demokratik.”
Rosatom ka qenë një pjesë kyçe e përpjekjeve të Moskës për të tërhequr jugun global. Gjatë dy viteve të fundit, drejtori i përgjithshëm i saj, Alexey Likhachev, i ka vizituar këto vende pothuajse aq herë sa ka vizituar gjatë gjithë periudhës nga emërimi i tij në vitin 2016 deri në vitin 2022.
Kompania ka nënshkruar gati dy duzina memorandume mirëkuptimi me vendet afrikane dhe të Amerikës Latine, duke përfshirë Zimbabvenë, Malin, Burkina Fason dhe Brazilin. Në Ganë, Rusia ka filluar përgatitjen e një oferte për të ndërtuar centralin e parë bërthamor të vendit, së bashku me shitës nga SHBA-ja, Kina, India, Koreja e Jugut dhe Franca.
Këtë vit, Rusia dhe Uzbekistani nënshkruan një marrëveshje për të ndërtuar një reaktor të vogël modular me një kapacitet prej 330 MË. Projekti është i pari për Rosatom dhe Rusinë në prezantimin e brezit të ardhshëm të teknologjive bërthamore jashtë vendit.
Përkrahësit pohojnë se SMR-të ofrojnë siguri dhe efikasitet më të madh në krahasim me teknologjitë ekzistuese, me investitorë të shquar privatë si Bill Gates dhe shefi ekzekutiv i OpenAI Sam Altman që mbështesin bizneset fillestare që zhvillojnë SMR. Por ndryshe nga Rusia dhe Kina, SHBA-ja ende nuk e ka zhvilluar, ndërtuar dhe vendosur një të tillë.
Përveç ndërtimit të reaktorëve dhe furnizimit të njësive operative, Rosatom përdor gjithashtu diplomaci të butë për të ushtruar ndikim.
Në vitin 2023, ajo filloi diskutimet me Nikaraguan, Uzbekistanin dhe Taxhikistanin për krijimin e qendrave mjekësore, sipas raportit vjetor të Rosatom. Në Bolivi, Rusia përfundoi një qendër kërkimore bërthamore në vitin 2023 dhe, disa muaj më vonë, siguroi një kontratë fitimprurëse për nxjerrjen e litiumit.
“Ndoshta në Amerikën e Veriut dhe Evropë, ne po zgjedhim të mos punojmë së bashku me Rusinë në industritë jetike. Por në shumë vende të tjera të botës nuk u interesojnë. Ata do të gjejnë partnerin më të mirë”, thotë Bilbao y León nga ËNA.
Edhe në Evropë, Rusia nuk është plotësisht e mbyllur. Impianti hungarez Paks 2,400 MË, i dhënë Rosatom pa konkurrencë në 2014, nuk është prekur nga pushtimi në Ukrainë. Ai pritet të dorëzohet në fillim të viteve 2030, me një fuqi punëtore të stërvitur dhe dërgesën e parë të uraniumit të pasuruar.
Alexey Likhachey, drejtori i përgjithshëm i Rosatom të Rusisë, përshëndet ministrin hungarez Levente Magyar. Budapesti ka refuzuar të pranojë sanksione kundër energjisë bërthamore ruse
Hungaria është një nga vendet me varësinë më të madhe nga Rosatom, thotë Szulecki i Nupi, vlerësimi i të cilit bazohet në shërbimet e blera, marrëveshjet financiare dhe pjesën e totalit të energjisë elektrike nga termocentralet e ndërtuara nga Rosatom. Energjia bërthamore nga një central ekzistues, i cili u ndërtua duke përdorur modele sovjetike, aktualisht përbën 40 për qind të energjisë elektrike të Hungarisë.
Kryeministri Viktor Orbán, i cili shpesh kritikohet nga vendet e tjera të BE-së për qëndrimin e tij pro Moskës, ka deklaruar vijimësisht se Budapesti nuk do pajtohet me asnjë sanksion kundër energjisë bërthamore ruse.
“Ky është një shembull kryesor se si funksionon diplomacia bërthamore ruse dhe pse është e rrezikshme,” thotë Slivyak i Ecodefence.
Bangladeshi, i cili ndodhet midis Indisë dhe Mianmarit në Gjirin e Bengalit, është objektivi i konkurrencës intensive gjeopolitike midis fuqive si India, Kina dhe SHBA. Të tre vendet kanë përdorur secili marrëveshje dhe oferta investimesh për të krijuar lidhje me kryeministrin Sheikh Hasina.
Por projekti Rooppur i ka dhënë Moskës një terren tejet të çmuar. Ndërsa Kina dhe SHBA-ja kanë kapacitet për ndërtimin e energjisë bërthamore, Korporata Kombëtare Bërthamore shtetërore kineze është kryesisht e zënë duke udhëhequr zgjerimin agresiv të brendshëm bërthamor të vendit dhe kompania Ëestinghouse Electric Company me bazë në SHBA nuk mund të përputhet me kushtet e ofruara nga Rosatom.
Rosatom në pronësi të shtetit është në gjendje të ofrojë financim deri në 90 për qind për projektet bërthamore, me shlyerje të shpërndara në dekada me norma interesi minimale. Financimi më tërheqës e ndihmoi Rosatom-in të fitonte marrëveshjen, kujton Mohammad Tamim, një ish-këshilltar energjie në Bangladesh.
Kushte të tilla të favorshme janë “të rëndësishme për vendet më të varfra me vlerësime të ulëta të kreditit, të cilët nuk mund të sigurojnë një financim të tillë diku tjetër”, thotë Slivyak i Ecodefense.
Për Rooppur, Vnesheconombank e Rusisë – një organ në pronësi shtetërore që përdoret si një mjet me qëllime të veçanta për të mbështetur projektet prioritare nga Moska – dha një kredi në dollarë amerikanë prej 11.38 miliardë dollarë, e cila mbulon pothuajse të gjithë koston e projektit. Kredia ka një periudhë mospagimi prej 10 vitesh dhe norma e interesit është e ndryshueshme, por nuk mund të kalojë 4 për qind në vit.
Por edhe kreditë e lira duhet të shlyhen, dhe kjo mund të bëhet një problem për blerësit e reaktorëve dhe një tjetër mekanizëm presioni për Rusinë.
Ekonomistët janë të shqetësuar se shlyerja e borxhit për uzinën Rooppur, pjesë e një faturë në rritje për projektet e infrastrukturës të financuara në valutë të huaj, do shtojë tendosjen tashmë të ashpër të rezervave valutore të Bangladeshit.
“Është e mundur të fitosh mbrapsht nëse funksionon në shkallë të plotë dhe prodhohen të ardhura,” thotë Tamim, ish-këshilltarja.
“Por nuk do prodhojë asnjë valutë të huaj. Ky projekt është për konsum lokal të energjisë elektrike.”
Megjithëse periudha e shlyerjes së kredisë nuk ka arritur ende, sipas kushteve të marrëveshjes midis vendeve, Bangladeshi duhet të paguajë 10 për qind të punës së ndërtimit të Rosatom në dollarë si paradhënie. Por përpjekjet e saj për të shlyer janë ndërlikuar nga kufizimet në pagesat në dollarë që rrjedhin nga sanksionet e SHBA-së, sipas zyrtarëve dhe analistëve.
Sigurimi i financimit për projektet bërthamore është një nga sfidat më të mëdha për kompanitë perëndimore. Shumë nga bankat perëndimore të zhvillimit me fuqinë e duhur financiare për megaprojektet bërthamore, të tilla si Banka Botërore ose Banka Aziatike për Zhvillim, përjashtojnë në mënyrë specifike financimin bërthamor për shkak të kundërshtimit nga aksionerët kryesorë, përfshirë Gjermaninë.
“Siguria e objekteve bërthamore dhe mospërhapja nuk janë në fushat e ekspertizës së Bankës Botërore”, thuhet në një deklaratë.
Ka lëvizje në SHBA për t’i bërë presion aksionerëve të bankës që të rimendojnë pozicionin e tyre lidhur me shqetësimet se Rusia dhe Kina do mbizotërojnë industrinë globale, por kanë kaluar më shumë se 60 vjet që kur banka miratoi për herë të fundit financimin e projektit të energjisë bërthamore.
Rosatom do të punonte në ndërtimin e centralit bërthamor Hanhikivi në Finlandë, por projekti u hoq nga kompania shtetërore ruse pas pushtimit të Ukrainës nga Moska në 2022
Për Rosatom, projektet e huaja – duke përfshirë ndërtimin e termocentraleve bërthamore, eksportin e uraniumit të pasuruar dhe nisma të tjera – përbëjnë rreth gjysmën e të ardhurave të saj të përgjithshme, sipas raporteve vjetore.
Në vitin 2023, Rosatom fitoi 16.2 miliardë dollarë nga këto projekte, nga 11.8 miliardë dollarë në vitin 2022. Këto të ardhura janë dyfishuar në dhjetëvjeçarin e fundit. Kostot e operimit dhe kontributet për shtetin, megjithatë, hanë shumicën e të ardhurave të Rosatom, duke e çuar fitimin neto të grupit në 2-3 milionë dollarë në vit.
Deri në vitin 2030, të ardhurat e përgjithshme të Rosatom pritet të arrijnë mbi 56 miliardë dollarë, më shumë se dyfishi i nivelit të tanishëm, sipas strategjisë së zhvillimit të kompanisë. Kjo rritje do nxitet kryesisht nga projektet e huaja, thuhet në dokument.
Rosatom beson se mund të kapë një pjesë të rëndësishme të tregut afrikan, duke e konsideruar atë një “pikë rritjeje” për teknologjinë bërthamore, tha Likhachev i Rosatom në parlamentin rus në prill.
Përtej rrënjosjes në sferën e ndikimit të Kremlinit, shoqëria civile e Bangladeshit ka frikë se marrëveshja me Rosatom ka krijuar mundësi për korrupsion.
“I gjithë sektori i energjisë është i mbuluar me fshehtësi,” thotë Iftekharuzzaman, drejtor ekzekutiv i Transparency International Bangladesh.
“Në fund të ditës, për çfarë do paguajnë në fakt njerëzit e Bangladeshit? Nëse do ishte konkurrencë e hapur dhe e shëndetshme, kjo do ishte histori tjetër.”
I llogaritur në bazë të kostove të vlerësuara të ndërtimit të uzinës, çmimi për Rooppur është 9.36 cent për kilovat/orë, krahasuar me 5.34 cent për të njëjtën sasi energjie nga një projekt fqinj indian, sipas Rashed al-Mahmud Titumir, një ekonomist në Universiteti i Dakës.
Presidenti Vladimir Putin merr pjesë në një ceremoni përmes lidhjes video për të festuar dërgimin e uraniumit për uzinën Rooppur. Bangladeshi do jetë i lidhur me Rusinë nga projekti për dekada
Kritikët thonë se Bangladeshi do kishte qenë më mirë të shpenzonte paratë për energjinë diellore dhe të erës të prodhuar në vend, kostot e të cilave kanë rënë ndjeshëm vitet e fundit, në vend që të krijonte një varësi nga Rusia për energjinë bërthamore të shtrenjtë dhe potencialisht të rrezikshme.
“Për mua, është një fatkeqësi,” thotë Anu Muhammad, një ekonomiste dhe aktiviste e shoqërisë civile.
Nuk janë vetëm aktivistët vendas që janë të shqetësuar për përparimin e Rosatom në rajon. Shqetësimet perëndimore për shtytjen e saj drejt jugut global janë rritur gjithashtu.
Kathryn Huff, ish-ndihmës Sekretare për Energjinë Bërthamore në Departamentin e Energjisë së SHBA-së, thotë se është thelbësore për SHBA-në dhe aleatët e saj të rindërtojnë një zinxhir të qëndrueshëm të furnizimit bërthamor dhe të rivendosin udhëheqjen në sektorin global bërthamor. Por mund të duhet një dekadë që kjo të ndodhë, shton ajo.
“Nuk ka zgjidhje. Nëse nuk rivendosim udhëheqjen, nuk do e kontrollojmë çështjen rreth mbrojtjes së sigurisë, mospërhapjes, sigurisë dhe standardeve që do përhapeshin në mbarë botën”, thotë Huff.
Rafael Mariano Grossi, drejtori i përgjithshëm në Agjencinë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike, mban një qëndrim më të butë pasi organizata “nuk e politizon prodhimin e energjisë bërthamore”.
“Misioni im është të sigurohem që energjia bërthamore të bëhet në një mënyrë të sigurt,” shton ai.
Por ndërsa debati vijon në perëndim, Rosatom tashmë po diskuton ndërtimin e një fabrike të dytë në vend. Mohammad Hossain, një drejtor në Ministrinë e Energjisë në Bangladesh, sugjeron se marrëdhënia do vijojë vetëm.
Rusia, thotë ai, është një “partner i domosdoshëm”.
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e FT
Përgatiti për Hashtag.al, Klodian Manjani
