Gati tre dhjetëvjeçarë më parë, Kirgistani nënshkroi një marrëveshje të projektuar për të pasuruar kombin malor dhe njerëzit e tij. Tani megjithatë, me paralajmërimet për abuzimet e të drejtave të njeriut dhe katastrofën ekologjike, vendi aziatik duket i gatshëm të prishë marrëveshjen.
Ngecja për një kohë të gjatë mbi minierën Kumtor, e operuar nga kompania kanadeze me bazë në Toronto, ‘Centerra Gold’, është shndërruar në një konflikt të drejtpërdrejtë.
Presidenti i ri i ish-Republikës Sovjetike të Azisë Qendrore, Sadyr Japarov, një kritik për një kohë të gjatë i kompanisë, nënshkroi një ligj në fillim të këtij muaji që do të lejonte shtetin të ndërhynte dhe të impononte menaxhim të ri në vendin e gërmimit, nëse hetimet përcaktojnë se kompania ka shkelur standardet mjedisore. Javën e kaluar, pikërisht kur Centerra po niste një apel ligjor ndërkombëtar, qeveria e Japarov u zhvendos për të marrë kontrollin total të vendit të gërmiit dhe mbyllur firmën kanadeze.
Kumtor është një gropë e gjerë e gërmuar në anë të vargmalit Tien Shan në lindje të vendit dhe përfaqëson vendndodhjen e dytë të minierave të arit në lartësinë më të lartë në botë, duke prodhuar gati 16 ton metal të çmuar çdo vit. Ndërsa pika e saj e favorshme i jep asaj pamje që të lë pa frymë në të gjithë vendin pa dalje në det, ajo gjithashtu krijon një grup unik rreziqesh të mundshme.
Ekspertët janë të shqetësuar se akullnajat që shkrihen po kërcënojnë të përmbytin një pellg që mban vëllime të mëdha uji të ndotur me cianid dhe kimikate të tjera të përdorura nga minatorët për të nxjerrë dhe përpunuar arin. Nëse pellgu do të thyente brigjet e sajj, shkencëtarët thonë se kjo mund të shkaktojë ndotje katastrofike të një lumi aty pranë që siguron ujë për miliona njerëz të Kirgistanit.
Në të njëjtën kohë, autoritetet akuzojnë kompaninë Centerra për një seri praktikash ‘hije’ të biznesit, duke lëshuar një gjobë prej 3 miliardë dollarësh për operacione të rrezikshme dhe një faturë tatimore prej 170 milionë dollarësh. Sipas vlerësimeve të qeverisë, të zbuluara në një dokumentar të ri nga kanali i lajmeve KTRK i mbështetur nga shteti i Kirgistanit, firma kanadeze ka çuar në shtëpi rreth 11.5 miliardë dollarë, ndërsa miniera i ka sjellë vetëm 1.5 miliardë dollarë vendit të Azisë Qendrore, pavarësisht ndikimit të madh në peisazh.
Dokumentari citon gjithashtu një komision parlamentar të vitit 2012 që arriti në përfundimin se biznesi nuk ka leje të përshtatshme për ruajtjen e mbeturinave në akullnajë. Ai gjithashtu dënon përdorimin e 135 milionë litrave kub ujë të akullnajave kristal të pastra pa pagesë, dhe paralajmëron për rrezikun që ndotësit nga minierat po ‘helmojnë’ akullnajën.
‘Centerra’ pohon se këto pretendime janë të pabazuara dhe se nëse ka ndonjë shqetësim të madh mjedisor ato janë për shkak të efekteve të përgjithshme të ndryshimit të klimës në akullin akullnajor sesa veprimtaritë e tyre të nxjerrjes. Sidoqoftë, Jakub Kronenberg, një studiues në Universitetin e Lodz të Polonisë, paralajmëroi disa vjet më parë se ‘Kumtor është operacioni më i madh i minierave që ndërhyn në akullnajat në të gjithë botën’, dhe se ndikimi i tij në shtresat e akullit është ‘i madh në terma absolutë’.
Ndërsa zyrtarët në kryeqytetin, Bishkek, kanë paraqitur marrjen nën kontroll të minierës si një fitore për ekologjinë dhe shtetin e së drejtës, homologët perëndimorë kanë marrë një pamje shumë më të zbehtë, duke pasur frikë nga shpronësimi i mundshëm i shtetit. Ambasadat kanadeze dhe britanike në vend kanë lëshuar një deklaratë të përbashkët, duke paralajmëruar se shtetëzimi i depozitës së arit do të sillte ‘implikime të mëdha për investimet e huaja direkte në Kirgistan’.
Ministri i Jashtëm i Otavës gjithashtu ka vlerësuar çështjen, duke thënë se ai ishte ‘i zhgënjyer që kjo mosmarrëveshje midis investitorëve të huaj dhe qeverisë së Republikës së Kirgistanit nuk u lejua të zgjidhej në mënyrë transparente nga palët që punonin së bashku’.
Sipas analistëve në vend, sjellja e qeverisë ishte e parashikueshme për kompaninë ‘Centerra’ që kur Japarov u ngjit në pushtet. Një populist dhe ish-komandant i Ushtrisë Sovjetike, ai kishte qenë duke vuajtur një dënim me burg prej 11 vjet e gjysmë për rolin e tij të pretenduar në rrëmbimin e një rivali politik, megjithatë ai doli nga burgu në fund të vitit 2020 nga mbështetësit e tij mes protesta të përhapura që kërkuan largimin e presidentit të atëhershëm Sooronbay Jeenbekov.
Japarov u shfajësua shpejt dhe u zgjodh kryeministër i përkohshëm nga parlamenti i vendit, përpara se të arrinte një fitore të madhe zgjedhore për t’u bërë vetë president me 79% të votave në janar.
Japarov u bë i njohur si politikan vite para arrestimit me mbështetësit e tij që organizuan një seri protestash të gjalla pro-nacionalizimit kundër menaxhimit të Kumtor. Disa, në 2013, çuan në përplasje të dhunshme me policinë ndërsa aktivistët bënë thirrje që vendi dhe qytetarët e tij të përpiqeshin për një marrëveshje më të mirë në shpërndarjen e fitimeve nga pika gërmimit.
Kumtor ishte një temë e nxehtë në protestat që goditën Jeenbekov tetorin e kaluar, me protestuesit që sulmuan zyrat e kompanisë Centerra në Bishkek dhe dogjën objektet në minierë. Sidoqoftë, Japarov fillimisht kërkoi të qetësonte tensionet gjatë kohës kur ishte kryeministër i përkohshëm.
Në vend që të nacionalizonte depozitën plotësisht, ai tha se do të ishte më mirë të kërkohej një rishikim i marrëveshjeve të minierave të arit, duke përfshirë atë në Kumtor ‘për të rimbushur buxhetin’. Në të njëjtën kohë, ai u përpoq të mbyllte derën e epokës së paraardhësit të tij, duke këmbëngulur që administrata e tij do të sillte para drejtësisë ‘të gjithë zyrtarët e përfshirë në praktika korruptive’.
Sidoqoftë, pakënaqësia ende vëritet mbi mbrojtjen e qeverisë së mëparshme ndaj Centerra. Sidoqoftë, edhe nëse lufta e brendshme nuk duket se është përfundimtare, firma kanadeze mund të krijojë ende terren në një betejë ligjore ndërkombëtare. Scott Perry,
Presidenti dhe Kryeshefi Ekzekutiv i Centerra, tha në një deklaratë në fillim të këtij muaji se autoritetet kanë ‘vepruar me shpejtësi të mahnitshme që nga fillimi i këtij viti për të minuar bazën mbi të cilën është përdorur miniera Kumtor dhe ka refuzuar të angazhohet me ne për çdo çështje që e konsideron si objekt mosmarrëveshjeje’. Duke nënkuptuar se kapja e minierës ka të bëjë më shumë me politikën sesa me ekologjinë, kompania po kërkon arbitrazh jashtë shtetit.
Në komentet ekskluzive për RT këtë javë, Perry kritikoi vendimin e qeverisë kirgize, e cila tha se ishte ‘në shkelje të detyrimeve të saj sipas marrëveshjeve të saj të investimeve’.
Sipas tij, ‘performanca mjedisore e Minierave Kumtor i përmbahet standardeve ndërkombëtare dhe është audituar shumë herë, ndër të tjera, nga vetë konsulentit mjedisor të Qeverisë Kirgize’.
Ai këmbënguli se këto raporte të ekspertëve ‘kanë pohuar që Miniera Kumtor operohet në përputhje me praktikat më të mira ndërkombëtare dhe rekomandimet e tij për përmirësime janë zbatuar nga kompania’.
“Ne besojmë se veprimet e qeverisë janë pjesë e një përpjekjeje të përbashkët për të detyruar kompaninë tonë të heqë dorë nga vlera ekonomike ose pronësia e Minierave Kumtor ose të justifikojë në mënyrë të gabuar një shtetëzim të minierës. Veprimet armiqësore të qeverisë nuk na lënë zgjidhje tjetër veçse të vazhdojmë të mbrojmë interesat e Centerra dhe aksionerëve të saj përmes të gjitha mjeteve ligjore.” – tha ai.
Pavarësisht nga rezultati i çdo beteje gjyqësore, nxjerrja e arit do të vazhdojë të jetë një litar shpëtimi ekonomik për ish-Republikën Sovjetike.
Përgatiti për Hashtag.al, K.Manjani
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e RT
