Mes gjithë tmerreve të një dekade të shkatërruar nga lufta që ajo do të donte të harronte, një kujtim bie në sy për regjisoren kosovare Kaltrina Krasniqi: ditën kur nëna e saj e befasoi familjen me blerjen e një pajisje VHS. “Ne ishim shumë të emocionuar,” thotë ajo për “Variety”. “Me të vërtetë nuk e besuam se po ndodhte, derisa ajo e hapi”.
Duke filluar me shpërbërjen e ish-Jugosllavisë në 1991 dhe duke përfunduar me mbarimin e luftës së përgjakshme të Kosovës në 1999, Krasniqi dhe familja e saj kaluan pjesën më të madhe të viteve ’90 të fshehur në banesën e tyre, duke dalë herë pas here në videoklubin “007” për të marrë filma me qira. “Nuk kishte siguri të ishe jashtë,” thotë ajo. “Ne e kaluam gjithë dekadën duke përdorur pajisjen VHS për të parë filma.”
Ishte fillimi i dashurisë së një regjisoreje me kinemanë dhe hapi i parë në një udhëtim që këtë javë e çon atë në Festivalin e Filmit në Venecia për premierën botërore të debutimit të saj artistik “Vera Andrron Detin”.
Një vit i suksesshëm për industrinë e filmit kosovar, i cili filloi me debutimin e Blerta Bashollit te “Zgjoi”, duke fituar tre çmime, përfshirë Çmimin e Jurisë së Madhe në Festivalin e Filmit Sundance. Një tjetër regjisore për herë të parë, Norika Sefa, e ndoqi atë triumf duke marrë një çmim special të jurisë së Roterdamit për filmin “Duke kërkuar Venerën”. Dhe në Kanë, aktorja francezo-kosovare e kthyer në regjisore Luana Bajrami, e njohur për rolin e saj të suksesshëm te “Portreti i një Zonje në Flakë” të Celine Sciamma, u përkul në debutimin e saj si regjisore për “Luaneshat e Kodrës”.
Në çdo rrethanë do të konsiderohej një vit i jashtëzakonshëm për një vend prej dy milionësh që hapi shkollën e tij të parë të filmit 20 vjet më parë. Por, në sfondin e një lufte shkatërruese, tërmetet e së cilës ende mund të ndihen, ngritja e industrisë së filmit kosovar është një nga historitë e suksesshme më të pabesueshme në kinemanë botërore sot.
Është një rritje që drejtohet kryesisht nga gratë, të cilat vitet e fundit kanë filluar të shfrytëzojnë mundësinë për të sjellë jetën dhe historitë e tyre në ekran. Në të kaluarën, thotë Krasniqi, “ne nuk po e shihnim veten dhe historitë tona në filma”, duke vënë në dukje se gratë në kinemanë kosovare kishin qenë prej kohësh në role dytësore. Megjithatë, pas luftës, regjisoret gra kishin filluar të rishkruanin skenare. “Të trajtohesh si qytetar i dorës së dytë gjatë gjithë jetës tënde të jep qasje në lloje të veçanta të tregimeve.”
“Vera Andrron Detin” përqendrohet te një grua e moshës së mesme, vetëvrasja e papritur e burrit të së cilës lë pronësinë e shtëpisë së familjes në fshat në udhëkryq. Një paradë e të afërmve kërcënues shfaq pretendimet e tyre. Shfaqen figura misterioze të nëntokës. Së shpejti gruaja, e luajtur nga Teuta Jegeni Ajdini, detyrohet të përballet me paragjykimet gjinore dhe pabarazitë e një sistemi ligjor që vazhdon të privilegjojë burrat.
I shkruar nga Doruntina Basha, është një film që u frymëzua pjesërisht nga nëna e Krasniqit, e cila u divorcua nga burri i saj në vitet 1980 dhe kaloi katër vjet duke luftuar një betejë gjyqësore për të mbajtur pronën që ishte e drejta e saj. Në fund, ajo u detyrua të braktisë luftën kur rezultoi shumë e kushtueshme për të që ta vazhdonte. Për Krasniqin, historia është emblematike se si gratë e brezit të nënës së saj “duhej të negocionin lirinë e tyre në baza të përditshme”.
Shumë gjëra kanë ndryshuar me vitet që nga ajo kohë, me luftën katastrofike të viteve 1990 që shkaktoi një dëm fizik dhe psikologjik të pallogaritshëm në një vend që ende po përpiqet “të mbledhë copëzat”. Në shumë raste, ishin gratë ato që u lanë të marrin veten, pasi mijëra burra ose u vranë ose u zhdukën gjatë luftës.
Ato kanë arritur përparime të qëndrueshme në Kosovë që nga ajo kohë – përfshirë këtu edhe në nivelet më të larta të qeverisë, ku presidenti dhe gati 40% e parlamentit janë gra – diçka që Krasniqi e vlerëson për sakrificat e bëra nga brezi i nënës së saj.
“Shoqëria jonë ka kaluar nëpër disa ndryshime serioze dramatike në një kohë shumë të shkurtër. Unë nuk mund ta imagjinoj një jetë ku do të më duhej të negocioja lirinë time në çdo hap “, thotë ajo. “Për mua të ndihem ashtu siç ndihem, të jem aq e lirë dhe e pavarur sa jam, kjo është lufta që bëri nëna ime.”
Ajo luftë ka lejuar një brez të ri të grave që të gjejnë zërin e tyre përmes filmit dhe të sjellin përvojat e tyre në ekran. “Zgjoi” bazohet në historinë e vërtetë të një vejushe lufte, e cila lufton kundër qëndrimeve kokëforta patriarkale të fshatit të saj në kërkimin e saj për pavarësi. Te “Duke kërkuar Venerën”, një grua e re që lufton me seksualitetin e saj të ri përpiqet të gjejë veten në një qytet të vogël, ku nga një vajzë pritet mbi të gjitha të mbrojë emrin e familjes. Dhe “Luaneshat e Kodrës” tregon historinë e tri grave të reja me shpirt të lirë që përpiqen të imagjinojnë një të ardhme përtej traditave mbytëse të atdheut të tyre.
“Gratë dhe grupet e tjera të margjinalizuara… kanë qenë gjithmonë në plan të dytë,” thotë Krasniqi. “Patriarkaliteti nuk u shpik në Ballkan.”
Arben Zharku, ish-drejtori i Qendrës Kinematografike të Kosovës vëren se suksesi i papritur i industrisë është në fakt dëshmi e një përpjekjeje njëdekadëshe për të hedhur një themel që lejon kineastët të lulëzojnë. Qendra ka qenë e rëndësishme në arritjen ndërkombëtare të industrisë së vogël vendase, krijimin e partneriteteve me shkollën e filmit dhe televizionit FAMU të Pragës, workshopin e producentëve EAVE, Festivalin e Filmit Les Arc dhe Laboratorin e Rotterdamit për të rritur mundësitë e edukimit dhe të trajnimit për të gjithë kineastët kosovarë. “Nuk është se menduam se duhet t’i mbështesim gratë,” thotë Zharku. “Thjesht vjen natyrshëm, nëse ndërtoni një sistem të mirë.”
Nga ana e tyre, kineastët kosovarë po kërkojnë të ndërtojnë mbi këtë kornizë, me përpjekjet që janë duke u bërë, një shoqatë drejtuesish për të lobuar në emër të industrisë. “Është një komunitet i vogël dhe unë mendoj se ne jemi duke u lidhur edhe më shumë tani,” thotë regjisori i filmit “Zgjoi” Basholli, i cili ishte edhe te “Martesa” e Blerta Zeqirit dhe “Duke kërkuar Venerën” të Sefës. “Nuk është si një garë. Unë mendoj se ne jemi thjesht të lumtur për sukseset e njëri -tjetrit dhe ne po përpiqemi të ndihmojmë njëri -tjetrin dhe ta shtyjmë njëri -tjetrin të shkojmë përpara. “
“Ajo që është më e bukura tani është se ne patëm një vit të artë të kinemasë,” shton Sefa. “Është momenti ynë. Ne nuk duhet ta lëshojmë. “
*Ky shkrim është pronësi intelektuale e “Variety.com”. Titulli redaksional. Origjinali: “Në industrinë e filmit të Kosovës gratë gjejnë zërin e tyre me një ulërimë”.
