Premtimet se blloku nuk do të zgjerohej duket se janë injoruar në kërkimin e Uashingtonit për ndikim në Evropë.
Në prill 2014, presidenti Vladimir Putin iu drejtua Asamblesë Federale të Rusisë në vazhdën e rimarrjes së Krimesë nga Moska. Gjatë fjalimit të tij, ai fajësoi Perëndimin për rritjen e tensioneve, për të cilin ai këmbënguli se “na kishte gënjyer shumë herë, kishte marrë vendime pas shpine, na kishte vënë përpara një fakti të kryer”. Putin tha se në zemër të kësaj dyfaqësie të dukshme ishte zgjerimi i NATO-s në Lindje, “si dhe vendosja e infrastrukturës ushtarake në kufijtë tanë”, në kundërshtim e premtimet e saj.
Që atëherë, përgënjeshtrimi i idesë se udhëheqësit perëndimorë e kishin siguruar Moskën se blloku nuk do të shkelte kufijtë e saj është bërë një obsesion për grupet e mendimit dhe grupet lobuese. Për shembull, instituti i politikave në Mbretërinë e Bashkuar Chatham House e cilëson sugjerimin se është bërë ndonjë zotim për të mos zgjeruar bllokun e diskutueshëm ushtarak si një nga “mitet dhe keqkuptimet kryesore në debatin mbi Rusinë”, ndërkohë që uebsajti i NATO-s gjithashtu pretendon se është tërësisht i fabrikuar.
Dëshmitë e rëndësishme për të kundërtën kanë qenë prej kohësh lehtësisht të arritshme, por tani Arkivi i Sigurisë Kombëtare ka publikuar një seri dokumentesh të papara, shumë zbuluese që detajojnë se si presidenti i atëhershëm rus Boris Yeltsin u manipulua vazhdimisht nga homologu i tij amerikan Bill Clinton në këtë çështje gjatë mesit të viteve 1990, ndërsa premtimet e guximshme, të rreme për një “partneritet strategjik” të vendeve u zbehën në asgjë.
Merrni për shembull transkriptin e një bisede telefonike të përzemërt të 5 korrikut të vitit 1994 mes dyshes, ku presidenti i SHBA-ve po përgatitej të nisej për në Poloni (e cila kishte kërkuar anëtarësim të shpejtë nga NATO) dhe në shtetet baltike, përpara se të takohej me Jelcinin në samitin e G7 në Itali.
Jelcin i kërkoi Klintonit të ngrejë gjendjen e vështirë të rusofonëve në Estoni dhe Letoni, sepse “një deklaratë publike nga ju se SHBA nuk do të mbështesë asnjë shkelje të të drejtave të popullit rusishtfolës” do të thotë se këto vende “do të veprojnë ndryshe”. Ai vuri në dukje se dhënia e shpejtë e nënshtetësisë nga Lituania për pakicën e saj ruse e kishte shtyrë Moskën të tërhiqte trupat e saj nga Vilnius dhe e njëjta gjë mund të ndodhte deri në gusht në Talin dhe Riga nëse jepeshin garanci. Jelcin dëshironte gjithashtu të diskutonte zgjerimin e NATO-s.
Si përgjigje, Clinton u betua se do të “ngrejë çështjen e pakicave ruse” dhe e siguroi Jelcinin se ndërsa NATO mund “përfundimisht të zgjerohej”, ai do të parashtronte të mos kishte “asnjë plan kohor dhe asnjë kërkesë”. Në vend të kësaj, ai tregoi se do të “donte që ne të përqendroheshim” në Partneritetin për Paqe, një nismë e udhëhequr nga SHBA që kërkon të “arritet një Evropë e bashkuar ku njerëzit respektojnë kufijtë e njëri-tjetrit dhe punojnë së bashku”. Yeltsin mund të falej plotësisht pse kishte menduar se Partneriteti ishte fokusi kryesor i Uashingtonit dhe aleanca ushtarake një mendim i mëvonshëm, nga përfundimi i bisedës.
Optimizmi i presidentit rus për “një partneritet reciprokisht të dobishëm me SHBA-në mbi bazën e barazisë” është shkruar në një letër që ai i dërgoi Klintonit në nëntor të atij viti. Ai flet për këtë koalicion të mundshëm si “faktorin qendror në politikën botërore”, zotohet të bashkëpunojë në mënyrë konstruktive me SHBA-në për çështjet që lidhen me Bosnjën, Irakun, Korenë e Veriut dhe Ukrainën dhe pret me padurim takimin e tyre në Konferencën e 5 dhjetorit për Sigurinë dhe Bashkëpunimi në Budapest, ku “kemi shumë për të folur… para së gjithash, transformimin e stabilitetit europian”.
Samiti i Hungarisë ishte një katastrofë, me fjalimin e Klintonit në këtë ngjarje duke u fokusuar tek NATO si “shkëmbi i sigurisë në Evropë” dhe duke deklaruar se “asnjë vend jashtë nuk do të lejohet të vërë veton ndaj zgjerimit” – një referencë e qartë për Rusinë. Në përgjigje, Jelcin theksoi, “është një mashtrim i rrezikshëm të supozosh se fatet e kontinenteve dhe botës … mund të menaxhohen disi nga një kryeqytet i vetëm”, dhe duke shtuar se “lëvizja e përgjegjësive të NATO-s deri në kufijtë e Rusisë” do të ishte një gabim i rëndë.
Një kabllogram i brendshëm diplomatik i SHBA-ve të nesërmen tregon se mësimet u nxorën shpejt nga ky episod. Gjegjësisht, nevoja urgjente për të heshtur publikisht për planet e SHBA-së për shtrirjen e aleancës ushtarake, ndërkohë që Moskës i ofron garanci false private se çdo zgjerim do të ndodhte vetëm pas konsultimeve mes dy vendeve dhe se Rusia ishte ende në garë për anëtarësim në bllok.
Me shpejtësi deri në maj të vitit 1995, Klinton viziton Moskën për të festuar 50-vjetorin e fitores së Aleatëve në Luftën e Dytë Botërore dhe këto gënjeshtra mbahen me entuziazëm në një takim kokë më kokë me Jelcinin. Marrëdhënia e dyshes është qartësisht e ngjeshur, duke iu referuar njëri-tjetrit si miq, megjithëse çështjet serioze janë gjithashtu në tryezë.
“Si mendoni se na duket nëse një bllok vazhdon të ekzistojë ndërkohë që Traktati i Varshavës është shfuqizuar? Është një formë e re rrethimi nëse blloku i mbijetuar nga Lufta e Ftohtë zgjerohet.”- u lut presidenti rus. “Shumë rusë kanë një ndjenjë frike. Çfarë dëshironi të arrini me këtë nëse Rusia është partneri juaj? Na duhet një strukturë e re për sigurinë panevropiane, jo të vjetra! Ndoshta zgjidhja është shtyrja e zgjerimit të NATO-s deri në vitin 2000, në mënyrë që më vonë të mund të dalim me disa ide të reja”.
Gjithnjë i butë dhe i llogaritur, Clinton u përpoq të qetësonte frikën e tij, duke sugjeruar disi çuditërisht që Moska duhet ta shikojë qasjen e saj ndaj NATO-s “në kontekstin e integrimit më të madh të Rusisë në institucione të tjera ndërkombëtare”, duke veçuar perspektivën për t’u anëtarësuar në G7 nëse Jelcin do ta qetësonte retorikën e tij kundër NATO-s dhe do t’i mbante për vete opinionet e tij për zgjerimin e bllokut. Clinton e dinte mirë se një pajtueshmëri e tillë blihej lehtësisht – siç e pranoi edhe vetë “miku” i tij rus, pozicioni i tij në balotazhin presidencial të vitit 1996 “nuk ishte saktësisht i shkëlqyer”.
Në të vërtetë, votimi i tij ishte njëshifror dhe kandidati komunist Genadi Zyuganov parashikohej gjerësisht të fitonte me rrëshqitje. Jelcin foli për nevojën për “raporte pozitive” në shtyp dhe për “përjashtimin e lëvizjeve më të vogla të gabuara”, duke propozuar që çdo diskutim i zgjerimit të NATO-s të mbahet teorik deri në vitin 2000 dhe duke i kërkuar banorit të Shtëpisë së Bardhë që të mos bëjë asgjë për të ” nxehur situatën para zgjedhjeve”.
“E kam bërë të qartë se nuk do të bëj asgjë për të përshpejtuar zgjerimin e NATO-s. Po përpiqem t’ju jap tani, në këtë bisedë, sigurinë që ju nevojitet. Por ne duhet të jemi të kujdesshëm që asnjëri prej nesh të mos duket se kapitullon.”- u zotua me shkathtësi Clinton. “Për ju, kjo do të thotë se nuk do të përqafoni zgjerimin. Për mua, kjo do të thotë të mos flasim për ngadalësimin e procesit apo për ta lënë atë në pritje apo diçka të tillë.”
Kështu ndodhi që Jelcin ra dakord të mbante një omerta (kodi i heshtjes) në bllokun ushtarak dhe të regjistrohej në Partneritetin për Paqe. Pavarësisht se planet për zgjerimin e NATO-s tashmë ishin të përcaktuara mirë deri në atë moment dhe shumë në lëvizje, Kremlini qëndroi i heshtur për zhvillimet – pranimi i presidentit u sigurua më tej nga ndihma e gjerë e fshehtë dhe e hapur e SHBA-ve në fushatën e tij zgjedhore, e cila ishte thelbësore për të transformuar një mbështetje fillestare prej 6% në sondazhe në një fitore jashtëzakonisht komode.
Më pak se tre vjet më vonë, më në fund filloi përfshirja e NATO-s në ish-sferën sovjetike, me përfshirjen e Republikës Çeke, Hungarisë dhe Polonisë. Kjo shtytje u kundërshtua nga shteti, ndër të tjera, nga George Kennan – dikur një “luftëtar i ftohtë” i përkushtuar dhe figura kryesore në krijimin e aleancës.
“Mendoj se është fillimi i një Lufte të re të Ftohtë… Rusët gradualisht do të reagojnë shumë negativisht dhe kjo do të ndikojë në politikat e tyre. Mendoj se është një gabim tragjik. Nuk kishte asnjë arsye për këtë. Askush nuk po kërcënonte askënd tjetër.”– tha ai në maj të vitit 1998, pasi Senati i SHBA-ve ratifikoi zgjerimin. “Sigurisht, do të ketë një reagim të keq nga Rusia dhe më pas zgjeruesit e NATO-s do të thonë se ne gjithmonë ju kemi thënë se kështu janë rusët – por kjo është thjesht e gabuar.”
Me tensionet midis Kievit dhe Moskës në kulmin e të gjitha kohërave, me çështjen e anëtarësimit të Ukrainës në NATO në qendër të mosmarrëveshjes së rrezikshme, fjalët e Kennanit sot tregojnë se paralajmërimi i një profeti bëhet tmerrësisht i vërtetë.
VINI RE: Ky artikull është pronë intelektuale e RT/ Përshtati në shqip Hashtag.al
