Nga Edward P. Joseph
Është gjithmonë një ide e mirë për të shkuar në ajrin e pastër dhe ujërat e kristalta të Liqenit të Ohrit, një nga vendet më të bukur në Evropë. Fatkeqësisht, arsyeja për mbledhjen e javës së kaluar të liderëve nga rajoni (Ballkani i Hapur) nuk është një ide e mirë. Në fakt, nuk është as një emër i mirë. Edhe zyrtarët janë të hutuar nëse emri është ‘Open Balkan’ (që tingëllon si komandë) apo ‘Open Balkans’ (që tingëllon si një përshkrim).
Në fakt, Ballkani i Hapur është një formë iluzioni, në të cilën të gjithë bashkëpunëtorët entuziastë-përveç liderave- e paaftësojnë gradualisht veten, derisa të jenë të pafuqishëm për t’i rezistuar rendit të ri. Siç ndodh me çdo kult apo modë, mospërputhjet e dukshme janë lënë mënjanë.
E para është pabarazia ekonomike. Dy nga tre pjesëmarrësit, Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut, kanë PBB, që – të kombinuara –mezi bëhen sa gjysma e pjesëmarrësit kryesor, Serbisë. Kjo do të thotë se ndërsa të tre vendet do të përfitojnë nga një treg i përbashkët, ose zonë tregtare, Serbia do të përfitojë gjithmonë më shumë.
Tregu serb është më i madh dhe gjithmonë do të jetë në gjendje të tërheqë më shumë investime të huaja (një nga synimet kryesore të tregut të përbashkët) dhe të prodhojë mallra me vlerë të shtuar (për eksport brenda dhe jashtë tregut rajonal). Diferencat e pagave nuk janë mjaftueshëm të larta për të kompensuar avantazhet e investimit në ekonominë më të madhe dhe më të përparuar të gjashtë vendeve të Ballkanit Perëndimor.
Me fjalë të tjera, një valë në rritje do të zmadhojë të gjitha varkat, por një varkë – Serbia – do të bëhet anije.
Ekonomia politike e rajonit të sotëm të Ballkanit – e ndarë në shtatë vende të pavarura (njëra prej të cilave, Kosova, nuk njihet nga Serbia apo nga Bosnja dhe Hercegovina)– është e ndryshme. Në vend të lidhjes fizike, ekonomike dhe politike, shtetet e vogla të rajonit janë shkatërruar. Unifikimi i tyre në një treg do të krijonte efikasitet, do të tërhiqte investime dhe do të rriste rritjen.
Fuqia mbikëqyrëse, synimet dhe vlerat mbikëqyrëse
Detyra e lidhjes rajonale duhet të ishte një element themelor i strategjisë së udhëhequr nga Bashkimi Evropian pas luftës për rajonin. Të paktën deri në vitin 2020, në Samitin e Sofjes, BE-ja i dha përparësi bashkëpunimit dhe lidhjes rajonale, të mbështetur nga angazhimi serioz financiar – Plani Ekonomik dhe Investues prej 30 miliardë eurosh.
Samiti i Sofjes pa përkushtimin nga 6 vendet e Ballkanit Perëndimor për një treg të përbashkët rajonal në një kuadër tjetër-“Procesi i Berlinit”-i udhëhequr nga Gjermania dhe i lidhur integralisht me rregullat dhe normat e BE-së. Me fjalë të tjera, të gjitha vendet e BP – jo vetëm tre apo katër-kishin përqafuar tashmë një treg të përbashkët rajonal, të shkrirë me synimin e anëtarësimit dhe përkushtimit ndaj vlerave të bllokut gjithëpërfshirës të BE-së.
Një dizajn i tillë, me një fuqi mbizotëruese dhe qëllime dhe vlera mbizotëruese, është kundërhelmi ndaj pakënaqësive të hidhura si ato në ish-Jugosllavi. Aftësia dhe tundimi për të shfrytëzuar fuqinë ekonomike – ose për të ushqyer inatet nga përfitimet e pabarabarta ekonomike- do të pakësohej nga rritja e përbashkët e vlerave dhe reformave të BE-së.
Nevoja për pushtet mbikqyrës për të mbuluar mosbesimin ishte në thelb të Planit të famshëm “Schuman”, i cili ishte pararendës i BE-së – modeli më i suksesshëm i krijuar ndonjëherë për arritjen e rritjes ekonomike dhe bashkëpunimit politik midis ndërluftuesve të mëparshëm.
Pas Luftës së Dytë Botërore, Franca ushqeu frikën e fuqisë së ringjallur gjermane që rrjedh nga aksesi në prodhimin e qymyrit dhe çelikut në Luginën e Ruhrit dhe Saarland. Plani Schuman adresoi shqetësimet franceze dhe kërkesat gjermane duke e vendosur prodhimin e qymyrit dhe çelikut nën një Autoritet të Lartë mbikombëtar që përfundimisht u bë Komuniteti Evropian i Qymyrit dhe Çelikut, dhe më vonë Komuniteti Ekonomik Evropian, përpara se të evoluonte përfundimisht në BE-në e sotme.
“Ballkani i hapur” e kthen këtë precedent të suksesshëm mbi kokën e tij, duke hedhur poshtë çdo mekanizëm mbikombëtar të ndërtimit të besimit (siç është Procesi i Berlinit) në favor të reduktimit të menjëhershëm të barrierave. Filozofia themelore, e “ungjillëzuar” nga Richard Grenell, ish-i dërguari i administratës Trump, dhe tani i përqafuar nga Administrata e Bidenit, është se tregtia dhe krijimi i vendeve të punës kapërcejnë mosbesimin.
Një vështrim në luftën e furishme në Ukrainë, e cila tregtonte shumë me Rusinë deri në pushtim, e hedh poshtë këtë koncept. Në mënyrë të ngjashme, tregtia midis Kinës dhe fqinjëve të saj demokratikë, Japonisë, Koresë së Jugut dhe Tajvanit ka shpërthyer, ashtu si besimi midis Pekinit dhe fqinjëve të tij ka rënë ndjeshëm.
E njëjta dinamikë vlen edhe në Ballkan. Nëse tregtia do të ishte e barabartë me besimin, atëherë Serbia-e cila është partneri tregtar numër një i Malit të Zi, për eksportet dhe importet – do të kishte tashmë një marrëdhënie besimi me partnerin e saj tregtar shumë më të vogël. Në vend të kësaj, malazezët e perceptojnë me saktësi Beogradin si një grabitqar.
Ajo që ka rëndësi në marrëdhëniet tregtare është karakteri i partnerit tregtar, demokratik apo autoritar. Gjermania Perëndimore gradualisht evoluoi në fuqinë më të fortë ekonomike të Evropës – dhe një demokraci udhëheqëse që nuk e shfrytëzoi atë fuqi për të përmbysur fqinjët e saj – falë një regjimi të ndërtuar mbi interesat e përbashkëta, vlerat demokratike dhe realizmin, jo besnikërinë.
Me Ballkanin e Hapur, SHBA po promovon një regjim tregtar të udhëhequr me entuziazëm nga një autokrat, presidenti serb Aleksandar Vuçiç, i cili minon rendin perëndimor për rajonin.
Përpara 24 shkurtit, mbështetja për Ballkanin e Hapur ishte naive; pas 24 shkurtit, është neglizhencë. Beogradi është në kundërshtim të hapur ndaj detyrimeve të tij ndaj BE-së si një kandidat për të aplikuar sanksione ndaj Rusisë. Jo vetëm që Vuçiç refuzon me forcë të sanksionojë Moskën, por ai kultivon në mënyrë aktive partneritetin e tij të vazhdueshëm strategjik me Vladimir Putinin, i pari në pjesën tjetër të kontinentit dhe përtej Atlantikut.
Zëdhënësi i Vuçiçit, ministri i Brendshëm Aleksandar Vulin, sulmoi verbalisht ambasadorin e SHBA-së Christopher Hill dhe lëshoi një kërcënim flagrant kundër SHBA-së për sanksionet.
Në një moment kur lufta e Rusisë kërcënon rendin perëndimor dhe madje edhe atë global, nocioni i marrjes së një skeme të dyshimtë tregtare me aleatin numër një të Putinit në Ballkan – dhe ndoshta në Evropë (sikurse edhe kryeministri hungarez Viktor Orban ka vendosur sanksione) – është shqetësuese.
Lufta e Rusisë në Ukrainë është një moment për të zgjedhur – dhe, deri më tani, Vuçiç ka bërë zgjedhjen e tij. Autokrati serb duhet të shikohet si ushtar i një krimineli lufte, jo si partner.
Zemërmirësia shqetësuese me Vuçiçin ngre pabarazinë e tretë – atë midis fqinjëve të Serbisë që bëjnë Ballkanin e Hapur dhe atyre që nuk e bëjnë këtë. Përkrahësit theksojnë përqafimin e Ballkanit të Hapur nga Shqipëria dhe Maqedonia e Veriut, si dhe kryeministri i ri i Malit të Zi, Dritan Abazovic, si dëshmi se dyshimet mes malazezëve, boshnjakëve dhe kosovarëve janë të pabaza. Ka një shpjegim për këtë enigmë.
Shqiptarët (në Shqipëri, Mal të Zi dhe Maqedoninë e Veriut) dhe maqedonasit nuk ndajnë ankthet për dominimin ekonomik serb, sepse ata nuk përballen me kërcënime të drejtpërdrejta nga autoritarizmi i Vuçiçit.
Duke parë të bllokuar rrugën e tyre drejt BE-së, maqedonasit janë të gatshëm të shkojnë së bashku me Ballkanin e Hapur; integrimi mes 6 vendeve të BP shërben si një tampon kundër nacionalizmit grabitqar bullgar. Përveç kësaj, njohja e fundit e Kishës Ortodokse Maqedonase nga Kisha Ortodokse Serbe ka rritur marrëdhëniet në një kohë kur identiteti maqedonas është nën sulm nga Bullgaria, gjithashtu rivalja e Serbisë.
E udhëhequr nga kryeministri Edi Rama, Shqipëria mund të ketë një interes afirmativ në ‘bashkëpunimin rajonal’ të stilit të Ballkanit të Hapur. Me kalimin e kohës, një regjim tregtar tërësisht jashtë kuadrit të BE-së do ta lërë nacionalizmin serb nën Vuçiç të drejtuar tërësisht në ruajtjen e status quo-së. mbi Kosovën. Ashtu siç ndodhi me ‘shkëmbimin e tokës’ të vitit 2019, SHBA-ja dhe BE-ja – të mërzitura përherë nga mosmarrëveshjet e lodhshme të Ballkanit – mund të pranojnë sërish ndarjen, të nxitur nga të huajt që pretendojnë se “zgjidh një konflikt të ngrirë”.
Ndarja hap automatikisht ‘Bashkimin e Kosovës dhe Shqipërisë’, me fjalë të tjera, Shqipërinë e Madhe – një zgjidhje e pajtueshme me Serbinë e Madhe pasi Kosova të ndahet.
Nuk duhet të ketë ndonjë takim të fshehtë mes Ramës dhe Vuçiçit të llojit të Karagjorgjevës mes Franjo Tugjman dhe Slobodan Millosheviçit në prag të rënies së Jugosllavisë.
Nën një Beograd ekonomikisht më të fuqishëm – të pakufizuar nga asnjë kornizë e BE-së, përveç kandidaturës së Vuçiçit në BE – perspektivat për njohje reciproke në dialogun e ndërmjetësuar nga BE janë edhe më të largëta. Në të vërtetë, nënshkrimi i marrëveshjes së ‘Normalizimit Ekonomik’ në Shtator 2020 në Shtëpinë e Bardhë të Trump, nuk bëri asgjë për të zbutur armiqësinë e Beogradit ndaj Prishtinës, edhe pse Kosova drejtohej atëherë nga kryeministri bashkëpunues Avdullah Hoti, një ekonomist.
Reklama e bujshme mbi “Marrëveshjen e Uashingtonit” u pasua shpejt nga (me miratimin e Vuçiç) sharjet anti-kosovare nga Vulin dhe ish-ministri i Jashtëm Ivica Daçiç, i ripërtërirë nga vitet e luftës.
Përfundimisht, politikëbërësit perëndimorë të frustruar – duke parë që Serbia nuk do të lëvizë – do të pyesin dhe do të pyeten: ‘Pse të mos jemi ‘praktikë’ për Kosovën?’
Rivali i Ramës në Prishtinë, kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, është gjithashtu një nacionalist mbarëshqiptar që promovon ‘Bashkimin e Kosovës dhe Shqipërisë’.
Kurti, si shumica e kosovarëve, nuk dëshiron ta shohë Kosovën të ndarë, pjesërisht sepse kjo do të shfajësonte politikën nacionaliste serbe nën Millosheviçin – e ringjallur nga Vuçiç, një mbrojtës i ultra-nacionalistit Vojisllav Sheshel. Shfajësimi i Serbisë së Madhe në Kosovë do të bënte të njëjtën gjë për ambiciet nacionaliste serbe në Bosnje dhe Mal të Zi.
Fitore për Rusinë
E gjithë kjo do të ishte një fitore për presidentin rus Vladimir Putin dhe vizionin e Putinit për Ballkanin dhe Evropën. Moska në përgjithësi mbështet iniciativat perëndimore në rajon për të cilat Kremlini beson se nuk mund të funksionojnë, si Dialogu i udhëhequr nga BE-ja, ose ato që avancojnë agjendën ruse.
Ministri i Jashtëm rus Sergej Lavrov, në terma të prerë, kohët e fundit pohoi mbështetjen e Moskës për Ballkanin e Hapur. Kjo nuk ka ndodhur një herë. Media kryesore e Rusisë në Serbi, Sputnik Serbia, ka promovuar në mënyrë të përsëritur ‘Ballkanin e Hapur’, siç vunë në dukje Srdjan Darmanovic dhe Andelka Rogac në raportin e tyre CEDEM mbi ‘Gjurmën digjitale ruse në Ballkan’. “Vuçiq: ‘Ballkani i hapur’ do të funksionojë, vetëm sepse askush përveç nesh nuk e ka menduar atë’.
Siç e ka bërë të qartë, Ramës nuk i intereson asgjë nga këto. Për momentin, gjithçka që duan ai dhe përkrahësit e tjerë të Ballkanit të Hapur janë ‘rezultatet’. Fatkeqësisht, pavarësisht nga të gjitha rrëmujat rreth Ballkanit të Hapur ajo nuk ka dhënë shumë.
Avokati ndërkombëtar serb Relja Radovic kohët e fundit ekspozoi natyrën e zbrazët të Ballkanit të Hapur me emrin madhështor, ‘Marrëveshja për Kushtet për Qasje të Lirë në Tregun e Punës në Ballkanin Perëndimor’. Siç shpjegon Radovic, qëllimi i supozuar i qasjes të lirë nuk është përpunuar zyrtarisht në terma, dhe “mbetet në nivelin e dëshirave të mira”.
Mungesa e progresit është gjithashtu zhgënjyese, sepse e gjithë ideja e ‘Ballkanit të Hapur’ ishte të kalonte ritmin e ngadaltë të ‘Procesit të Berlinit’ me sa duket nuk janë ndjekur.
Në fund, Ballkani i Hapur i ofron Aleksandar Vuçiçit mundësinë për të realizuar iluzionin e stabilitetit bashkëpunues në Ballkan duke ndërtuar kushtet për destabilitet. Është koha për të ndaluar ndezjen e gazit dhe për të ringjallur llojin e proceseve – të bazuara në realitet – që çuan Francën dhe Gjermaninë të ndërtonin themelet e Bashkimit Evropian. Nuk ka asnjë arsye që Ballkani të mos shohë të njëjtin transformim.
Edward P. Joseph jep mësim në menaxhimin e konfliktit në Shkollën Johns Hopkins të Studimeve të Avancuara Ndërkombëtare. Ai shërbeu për një duzinë vjet në Ballkan, në të gjitha zonat e konfliktit, duke përfshirë edhe detyrën aktive me ushtrinë amerikane. Nga viti 2010 deri në vitin 2012, ai ishte Zëvendës Shefi i Misionit të OSBE-së në Kosovë i emëruar nga SHBA.
Mendimet e shprehura janë vetëm të autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e BIRN.
VINI RE: Ky material është pronë intelektuale e BIRN
