Nga “El Pais”, Spanjë
Puna e artistëve dhe intelektualëve, prejardhja e të cilëve më parë konsiderohej e parëndësishme ose e rastësishme, tani po shqyrtohet në një dritë të re.
Është një debat që ka vazhduar për më shumë se një shekull, por që u ndez në vitin 1919 kur sociologu amerikan Thorstein Veblen botoi “Epërsia intelektuale e hebrenjve në Evropën moderne”.
Në këtë esse akademike, Veblen diskutoi nocionin tashmë të zakonshëm dhe të mbështetur statistikisht se shumë nga zhvillimet transformuese në kulturën perëndimore kane kaluar nga duart e disa njerëzve shumë të talentuar hebrenj.
Fizikanti Albert Ajnashtajn
Pa Karl Marksin, Sigmund Freud, Gustav Mahler, Franz Kafka, Albert Einstein apo Hannah Arendt, politika, psikologjia, muzika, letërsia, shkenca dhe filozofia do të ishin shumë të ndryshme.
Lista e fituesve të çmimit Nobel ofron një te dhene statistikore aksiomatike… pothuajse një e katërta e të gjithë fituesve të çmimit Nobel janë me origjinë hebreje. Popullsia hebreje në botë numëron rreth 13 milionë, shtatë milionë prej të cilëve jetojnë në Izrael dhe pesë milionë në Shtetet e Bashkuara. Meqenëse hebrenjtë përfaqësojnë vetëm 0.16% të popullsisë globale, asnjë grup tjetër nuk mund të krahasohet me normën e laureatëve hebrenj të Nobelit për 1000 banorë.
Ekononomisti Karl Marks
Ky fakt i guximshëm ka frymëzuar reflektim dhe teori gjatë viteve dhe shtron pyetjen nëse është i vërtetë sot. A janë hebrenjtë ende populli i zgjedhur, të paktën për sa i përket kulturës dhe shkencës? Debati aktual nuk ka të bëjë aq shumë nëse hebrenjtë kanë formësuar botën moderne, por nëse ndikimi i tyre është ende i madh dhe transformues. Studiuesit e kulturës hebraike përgjithësisht pajtohen se ajo shkëlqeu në Evropë midis viteve 1750 dhe 1950, periudhe e quajtur Judaizëm Modern.
Por që nga mesi i shekullit të 20-të, perspektivat janë turbulluar nga kujtesa e Holokaustit, krijimi i shtetit të Izraelit dhe pakësimi i komuniteteve hebreje të Evropës. Këto ditë, të vetmet komunitete hebreje të shumta dhe me ndikim janë në Francë, dhe ato po bëhen gjithnjë e më të vogla në Mbretërinë e Bashkuar.
Duhet të theksohet se termi “hebre” nuk është një përshkrues etnik ose fetar, por vlen për këdo me atë trashëgimi kulturore ose që vetë-identifikohet si i tillë. Në fakt, shumë nga hebrenjtë më me ndikim si Marksi, Ajnshtajni dhe Frojdi ishin ateistë dhe madje mohuan traditën e tyre familjare. Megjithatë, Norman Lebrecht, autori i “Gjeniut dhe Ankthit: Si Ndryshuan Botën Hebrejte (1847-1947)”, argumenton se puna e tyre shfaq tipare në thelb hebreje që sigurisht janë ushqyer në shtëpi, ku karakteristikat kulturore më të thella dhe më të qëndrueshme. u kalohen brezave të rinj.
Shkrimtari Franz Kafka
Lebrecht shkruan se aforizmat sardonike të Ajnshtajnit janë padyshim hebraike dhe se teoria psikoanalitike e Frojdit përdor gjashtë nga 13 parimet e ekzegjezës talmudike, pavarësisht se është rritur në një mjedis laik pa ndonjë edukim fetar. Lebrecht argumenton me terma disi frojdiane se shpikësi i psikanalizës mendonte si një rabin, por ishte i pavetëdijshëm, sikur i zhytur nga një lloj osmoze kulturore, ashtu si të tjerët thonë: “I dashur Zot!” ose “Zoti ju bekoftë” pasi dikush teshtin edhe pse nuk ka qenë kurrë në kishë ose nuk ka hapur një Bibël.
Lebrecht nuk beson në partikularizmin, parimin teologjik se vetëm disa njerëz zgjidhen nga Zoti për shpëtim. Por ai pretendon se elementi hebre është çelësi për të kuptuar këta njerëz dhe rolet e tyre në historinë njerëzore. Për shembull, megjithëse Franz Kafka shpesh përshkruhet si një tregimtar absurdist rreth mundimit të të jetuarit nën një shtet shtypës, studiuesi Gershom Scholem pohon se pothuajse çdo avangardizëm që neofitët shohin në veprën e Kafkës është i bazuar në Kabala. Pavarësisht se shkruante në gjermanisht dhe ishte produkt i sistemit arsimor gjerman, Kafka sigurisht që ishte i njohur me këtë traditë të misticizmit hebre. Një pagan nga Praga pa atë sfond kulturor nuk do të kishte shkruar të njëjtin lloj tregimesh si Kafka.
Vepra e shkrimtarëve, kultura hebraike e të cilëve më parë konsiderohej e parëndësishme ose e rastësishme, tani po shqyrtohet në një dritë të re, një dritë judaizuese. Ky nuk ishte rasti kur ishte gjallë Joseph Roth i ribotuar shpesh. Pllaka që identifikon vendbanimin e tij të fundit në Paris e quan atë një “shkrimtar austriak”, një mbiemër që sigurisht nuk do të përdoret në asnjë pllakë të re.
Berta Ares Yáñez botoi kohët e fundit një libër mbi ndikimin e Hasidizmit Lindor në veprën e Joseph Roth-it dhe se si ai shihet më mirë në atë traditë fetare-kulturore. Me fjalë të tjera, hebraizmi i Roth-it e përcakton atë shumë më tepër sesa trashëgimia e tij austriake apo gjermane.
E njëjta lente po aplikohet edhe për autorë të tjerë hebrenj si Elias Canetti.
Ndoshta kjo nuk është krejtësisht e palidhur me atë që historiani Enzo Traverso e quajti “fenë civile” të përkujtimit të viktimave hebreje të nazizmit. Që kur kujtimi i Holokaustit u bë horizonti moral i njerëzimit dhe Aushvici u bë sinonim i ferrit në Tokë (për të parafrazuar të mbijetuarën e Holokaustit Elizabeth Roth), i gjithë kontributi intelektual i hebrenjve është riinterpretuar për t’i dhënë faktorëve kulturorë dhe fetarë shumë më tepër peshë. Për shembull, Hannah Arendt mbetet një nga filozofet më me ndikim dhe më të lexuar, por ndërsa opusi i saj i madh, “Origjina e totalitarizmit” (1951), ka qenë disi i diskredituar, disa nga librat e saj më pak të njohur rreth Judaizmit po ngjallin interes të ri – librat si “Hebreu si Pariah” (1978) dhe “ Rachel Varnhagen: Jeta e një gruaje hebreje” (1957).
Psikologi Sigmund Freud
Enzo Traverso dhe studiues të tjerë argumentojnë se kultura hebraike ra pas vitit 1950. “Izraeli i ka dhënë fund Judaizmit Modern”, shkruan Traverso në “Fundi i Modernitetit Hebre” (2016).
“Diaspora hebreje ishte ndërgjegjja kritike e botës perëndimore. Izraeli mbijeton si një nga mjetet e tij të dominimit.”
Lebrecht nuk është aq përfundimtar. “Lindja e shtetit të Izraelit shënon fillimin e një kapitulli të ri, jo fundin e historisë.” Sido që të jetë, Izraeli padiskutim përfaqëson një pauzë në histori që vazhdon të politizojë dhe përçajë studiuesit. Çdo analizë e ndikimit hebre në botën bashkëkohore është e pashmangshme e mbushur me emocionet e ngjallura nga ekzistenca e Izraelit, për mirë ose për keq, por zakonisht për keq.
Judeizmi mund të mos jetë më një faktor transformues, por është larg nga të qenit i parëndësishëm. Është e vështirë të imagjinohet kultura e gjysmës së dytë të shekullit të 20-të pa filmat e Woody Allen dhe Steven Spielberg, apo romanet e Philip Roth. Dhe është e pamundur t’i ndash këta burra nga identiteti i tyre hebre.
Filmi më i fundit i Spielberg, “The Fabelmans”, tregon historinë intime dhe gjysmë-autobiografike të një djali hebre që rritet në një Amerikë të pas Luftës së Dytë Botërore ende e shenjuar nga antisemitizmi. Për më tepër, një nga shkrimtarët më të lexuar dhe më të diskutuar në Evropë sot është Delphine Horvilleur, rabinja e parë e Francës, një sioniste e penduar dhe mike e Simone Veil, e cila ishte një nga figurat më me ndikim të Evropës bashkëkohore më vete (dhe tema e fundit e Filmi dramatik biografik francez, Simone: Gruaja e Shekullit).
Krijimi i shtetit të Izraelit nuk e ka mbytur krijimtarinë dhe as nuk e ka shuar analizën kritike. Dëshmi të shumta e mbështesin këtë, si apeli universal i librave të Amos Oz, ose një industri televizive izraelite me ndikim global, ose kontributet e vazhdueshme hebreje në industrinë e argëtimit dhe kulturën popullore.
Regjisori Steven Spielberg
Studiot në Tel Aviv ndihen si epoka e artë e Hollivudit kur manjatët hebrenj të filmit Samuel Goldwyn dhe katër vëllezërit Warner sundonin industrinë. Por nëse dikush dëshiron të kuptojë ndikimin e Izraelit në shekullin e 20-të dhe fillimin e shekullit të 21-të, thjesht lexoni “Inside Story” (2020) nga Martin Amis, një tregim i trilluar i marrëdhënies së Amis me tre shkrimtarë të mëdhenj hebrenj – Philip Larkin, Saul Bellow dhe Christopher Hitchens.
Mendimi i ndikimit historik të popullit hebre është një kërkim i pafund dhe vazhdon të frymëzojë shkrime të reja dhe debate akademike që ndonjëherë tejkalojnë kampuset universitare. Judenjtë mund të mos ndryshojnë më botën, por ata ende po e detyrojnë atë të mendojë.
VINI RE: Artikulli është pronë intelektuale e Tirana Diplomat
Përgatiti në Shqip: Saimir Z. Kadiu, enciklopedist
