Nisma Globale kundër Krimit të Organizuar Transnacional ka publikuar një raport lidhur me korrupsionin e organizuar e financimin politik në vendet e Ballkanit Perëndimor. Raporti merr në shqyrtim vendet e rajonit dhe është përgatitur nga një grup ekspertësh nga secili vend.
Në ndarjen për Shqipërinë raporti vëren se Ligji për Partitë Politike e Kodi Elektoral rregullojnë mjetet e burimet e financimit të partive. Raporti vëren se ndryshimet e bëra në ligj kanë favorizuar kryesisht PS-në e PD-në duke lënë pak hapësirë për partitë e tjera.
Aty thuhet se ndryshimet e propozuara në Kodin Zgjedhor lidhur me zgjedhjet e vitit 2017 e nuk u adresuan plotësisht rekomandimet e OSBE-së edhe në zgjedhjet e vitit 2021 ku shqetësim mbeti blerja e votës e keqpërdorimi i burimeve publike për funksione zyrtare.
Raporti thotë se përgatitjet për zgjedhjet parlamentare të 2021 bënë një ndryshim pozitiv drejt përmirësimit të standardeve të financimit politik.
Kjo pasi Këshilli i Bashkimi Evropian hapi negociatat e pranimit me Shqipërinë në mars 2020 dhe ndër reformat e tjera që Këshilli kërkoi para konferencës së parë ndërqeveritare, ishte miratimi i reformës zgjedhore në përputhje me ODHIR’, duke siguruar financim transparent të partive politike dhe zgjedhore.
Karakteristikat kryesore
Përsa i përket burimit të financimit të partive politike, raporti thotë se ‘ligji rregullon në terma të përgjithshëm, modelet dhe burimet e financimit të partive politike. Fondet, thuhet në raport mund të jenë krijuar nga: tarifat e anëtarësimit dhe përdorimi i lehtësive të partive për të prodhuar të ardhura nga fondet publike, duke përfshirë ndihmën financiare në masën e përcaktuar në Buxhetin e Shtetit dhe fondet jo publike si p.sh. donacione financiare, donacione në natyrë, shërbime, sponsorizime, hua ose garanci, si dhe çdo transaksion tjetër financiar.
Prandaj, Ligji për Partitë Politike nuk kufizon burimet e donacioneve nga subjektet private për partitë politike përveç nëse donacioni është i regjistruar. Donacionet nga diaspora konsiderohen si donacione vendore.
Partitë politike duhet të regjistrojnë të gjitha institucionet dhe individët që të sigurojë donacione dhe donatorët duhet të nënshkruajnë një deklaratë të përcaktuar nga KQZ-ja. Donacionet anonime nuk lejohen.
Kontrolli dhe mbikëqyrja
Ndryshimet e fundit në Kodin Zgjedhor në vitin 2020 sollën një arkitekturë të re të organet e ngarkuara për mbikëqyrjen e administrimit të fushatave elektorale, duke përfshirë financimin e subjekteve zgjedhore dhe të zgjedhjeve.
Ligji ndjek një tre nivele, qasje brenda një institucioni, me organe të ndryshme që luajnë role të ndryshme e lejojnë më shumë hapësirë për kontrolle dhe balanca. Prandaj, KQZ-ja përbëhet nga Komisioneri Shtetëror i Zgjedhjeve, Komisioni Rregullativ dhe Ankesa dhe Komisioni i Sanksioneve.
Ndërmarrjet publike në pronësi të shtetit
Në Shqipëri nuk ka një listë të publikuar, zyrtare të ndërmarrjeve dhe nuk ka të dhëna të qarta publike mbi pasuritë e tyre, të ardhurat neto ose numrin total të punonjësve. Sidoqoftë, që nga viti 2022, atje janë afërsisht 244 ndërmarrje publike vendore dhe kombëtare që janë pjesërisht ose 100% në pronësi të qeverisë dhe që operojnë duke ofruar shërbime të ndryshme për shqiptarët. Sipas raportit, menaxhimi dhe proceset vendimmarrëse të shumë prej këtyre ndërmarrjeve janë ndikuar nga faktorët politikë.
Sektorit energjetik
Shteti është përgjegjës për prodhimin dhe shpërndarjen e energjisë elektrike në vend, dhe dy kryesoret NSH-të shqiptare janë Operatori i Shpërndarjes Elektrike (Operatori i Shpërndarjes së Energjisë Elektrike, ose OSHEE) dhe Shoqëria e Prodhimit të Energjisë Elektrike (Korporata Elektroenergjitike Shqiptare, ose KESH).
Shqipëria është pothuajse ekskluzivisht e varur nga hidrocentralet, me 98% të energjisë së prodhuar në vend nga ky burim.
Megjithatë, punët financiare të KESH-it dhe OSHEE-së nuk janë audituar siç duhet dhe ka pasur akuza për keqmenaxhim. OSHEE ka qenë subjekt i akuzave të shumta për korrupsion.
Konkretisht, ish-drejtori i saj i prokurimit dhe dy zyrtarë të tjerë të Komisionit të Vlerësimit të Ofertave në OSHEE u arrestuan në tetor 2020 për favorizimin e një kompanie italiane në një tender për konsulencë në vitin 2016. Pas dy vitesh në arrati, ish-drejtori i kabinetit në OSHEE, individi përgjegjës për marrjen e 132 000 euro ryshfet u arrestua në dhjetor 2022.
Albpetrol
Albpetrol është një ndërmarrje e rëndësishme shqiptare përgjegjëse për prodhimin dhe tregtimin e naftës dhe është një nga punëdhënësit më të mëdhenj në qarkun e Fierit. 20 vitet e fundit, qeveria shqiptare ka provuar një disa herë për t’i dhënë Albpetrol një koncesion, zhvillimin një marrëveshje partneriteti publik-privat, apo edhe privatizimi kompania.
Përpjekja e fundit, në vitin 2013, dështoi për shkak të akuzave për korrupsion. Në pronësi të shtetit kompania e naftës është e ndjeshme ndaj korrupsionit për shkak të asaj se si jep kontratat e prokurimit publik, të ardhurat e saj, menaxhimin dhe zbatimin e prodhimit, ndarjen e marrëveshjeve, mungesën e transparencës në raportimin e buxhetit dhe qeverisja e tij korporative.
Gjatë 20 viteve të fundit Albpetrol ka pasur 13 drejtues, disa prej të cilëve thuhet se kanë qenë të lidhur ngushtë me partitë përkatëse në pushtet. Për shembull, dy drejtuesit e fundit të Albpetrol ishin ish-kryebashkiakët e Patosit dhe Fierit.
Prokurimi publik
Në vitin 2020, Shqipëria miratoi një strategji publike të prokurimit për 2020-2023. Kontratat e prokurimit janë negociuar pa publikim paraprak, për shembull në lidhje me situatat e krizës si pandemia COVID-19 dhe projektet e rindërtimit pas tërmetit. Legjislacioni i prokurimit publik ka qenë një temë debati ndër vite, veçanërisht në lidhje me të cilat institucionet janë të përshtatshme për të kryer mbikëqyrjen dhe rregullimin e proceseve.
Ka një sërë institucionesh publike të përfshira në proceset e prokurimit publik, duke përfshirë Agjencinë e Prokurimit Publik, Komisionin e Prokurimit Publik, Ministrinë e Financave dhe Ekonomisë, Ministrinë e Mbrojtjes, Ministrinë e Brendshme dhe Agjencinë Qendrore të Blerjeve.
Në të kaluarën, disa nga këto agjenci janë vënë nën kontroll për shkak të akuzave të korrupsionit. Për shembull, në korrik 2021, nëntë zyrtarë publikë aktualë dhe të mëparshëm, përfshirë ish-shefin e prokurimeve publike në Ministrinë e Brendshme dhe disa anëtarë të komisionit për vlerësimin e ofertave në publik janë arrestuar nga SPAK.
Partneriteti publik-privat
PPP-të janë përdorur gjerësisht në Shqipëri gjatë dekadës së fundit, dhe shumë nga këto marrëveshje janë mbuluar me fshehtësi. Në katër vitet e fundit, PPP kontratat janë dhënë në sektorë kyç duke përfshirë energjinë, transportin, mjedisin, zhvillimin urban, shëndetin dhe kontrollin fiskal.
PPP-ja më e diskutueshme kontratat dhe koncesionet kanë qenë për ndërtimin dhe administrimin e impiantet e trajtimit të mbetjeve urbane. Trajtimi i mbetjeve me djegie për prodhimin e energjisë filloi në dhjetor 2014. Procesi i prokurimit për ndërtimin e inceneratorëve ishte i hapur. PPP-të dhe kontratat iu dhanë një rrjeti kompanish të vogla në partneritet me njëra-tjetrën që përfshinte disa kompani të regjistruara në parajsat fiskale me pronarë të panjohur.
Hetimet zbuluan se këto PPP fitimprurëse u dhanë nëpërmjet proceseve të nxituara, pa transparencë apo llogaridhënie të duhur. Sipas raportimeve në median shqiptare dhe nga disa zyrtarë qeveritarë, pagesat për inceneratorët kanë vazhduar, edhe pse të mëdha janë konstatuar parregullsi dhe janë shpallur në kërkim nga policia drejtuesit e këtyre kompanive me akuzat për përfshirje në korrupsion.
Politikanët e nivelit të lartë të cilët kanë shërbyer në qeverinë aktuale janë arrestuar dhe janë në pritje të gjyqit. Megjithatë, nuk ka pasur asnjë rishikim zyrtar të procesit, pavarësisht kritikave të mëdha dhe hetimeve të vazhdueshme për ndërtimin e inceneratorëve të mbetjeve.
Sfidat
Kontrolli e mbikëqyrja
Kur bëhet fjalë për financimin e partive politike, kontrolli dhe inspektimi kryhen nga KQZ-të në Shqipëri, BeH dhe Kosovë.
Shqipëria ka zbatuar legjislacionin e fundit me tre nivele qasjeje, e cila duket të jetë një model interesant kontrolli.
Roli i shoqërisë civile si një aktor i mbikëqyrjes është shumë i rëndësishëm në të gjithë Ballkanin Perëndimor dhe duhet zgjeruar dhe institucionalizuar më tej, veçanërisht duke pasur parasysh ndikimin e politikës palët mbi institucionet e tjera të kontrollit.
