Grushtet e shtetit kanë qenë një dukuri e rregullt në pjesë të Afrikës në dekadat pas pavarësisë së fituar prej tyre nga vendet kolonizatore. Por pas një periudhe stabiliteti relativ demokratik, ka të dhëna se ato janë në rritje shkruan BBC.
Marrja e pushtetit në Gabon është e fundit në një varg grushtesh shteti që kanë ndodhur vitet e fundit dhe vjen vetëm një muaj pasi ushtarria mori kontrollin në Niger.
Kishte dy grushte shteti në Burkina Faso në vitin 2022, si dhe përpjekje të dështuara për grusht shteti në Guinea Bissau, Gambia dhe në ishullin Sao Tome e Principe.
Në vitin 2021, pati gjashtë përpjekje për grusht shteti në Afrikë, katër prej tyre të suksesshme.
Vitin e kaluar, një zyrtar i lartë i Bashkimit Afrikan, Moussa Faki Mahamat, shprehu shqetësimin për ‘ringjalljen e ndryshimeve jokushtetuese të qeverisë’.
Kur një grusht shteti është një grusht shteti?
Një grusht shteti mund të përkufizohet si një përpjekje e paligjshme dhe e hapur nga ushtria – ose nga zyrtarë të tjerë civilë – për të rrëzuar udhëheqësit e zgjedhur. Një studim i dy studiuesve amerikanë, Jonathan Powell dhe Clayton Thyne, ka identifikuar mbi 200 përpjekje të tilla në Afrikë që nga vitet 1950. Rreth gjysma e tyre kanë qenë të suksesshme.
Sa të shpeshta janë grushtet e shtetit në Afrikë?
Numri i përgjithshëm i përpjekjeve për grusht shteti në Afrikë mbeti mjaft i qëndrueshëm në një mesatare prej rreth katër të tillësh në vit midis 1960 dhe 2000.
Jonathan Powell thotë se kjo nuk është befasuese, duke pasur parasysh paqëndrueshmërinë që shumë vende përjetuan në vitet pas pavarësisë.
“Vendet afrikane kanë pasur kushte të zakonshme për grusht shteti, si varfëria dhe puna e dobët ekonomike. Kur një vend ka një grusht shteti, kjo është shpesh një pararojë e më shumë grushteve të shtetit.”
Në vitet pas vitit 2000, pati një rënie të dukshme të ndërhyrjeve ushtarake. Vetëm në dy vitet e fundit grushtet e shtetit janë bërë më të përhapura. Në vitin 2020, pati vetëm një grusht shteti, në Mali.
Më pas në 2021 pesë vende përjetuan ndërhyrje ushtarake. Çadi, Mali, Guinea, Sudani dhe Nigeri.
Në vitin 2022, pati edhe pesë përpjekje, me dy – të dyja në Burkina Faso – me sukses. Ndubuisi Christian Ani nga Universiteti i KwaZulu-Natal thotë se kryengritjet popullore kundër diktatorëve afatgjatë kanë ofruar një mundësi për kthimin e grushteve të shtetit në Afrikë.
“Ndërsa kryengritjet popullore janë legjitime dhe të udhëhequra nga njerëzit, suksesi shpesh përcaktohet nga vendimet e marra nga ushtria,” thotë ai.
Cilat vende kanë pasur më shumë grushte shteti?
Sudani ka pasur shumicën e grushteve të shtetit dhe përpjekjeve për marrjen e pushtetit, 17 të tilla – gjashtë prej tyre të suksesshme.
Në vitin 2019, udhëheqësi afatgjatë Omar al-Bashir u hoq nga pushteti pas muajsh protestash. Vetë Bashir e kishte marrë pushtetin në një grusht shteti ushtarak në vitin 1989.
Burkina Faso në Afrikën Perëndimore, ka pasur grushtet më të suksesshme, me nëntë pushtime dhe një grusht shteti të dështuar.
Nigeria kishte një reputacion për grusht shteti ushtarak pas pavarësisë me 8 të tillë, midis janarit 1966 dhe marrjes së pushtetit nga Gjenerali Sani Abacha në 1993. Megjithatë, që nga viti 1999 transferimet e pushtetit në kombin më të populluar të Afrikës janë bërë me zgjedhje demokratike.
Historia e Burundit është shënuar nga 11 grushte shteti të nxitur kryesisht nga tensionet midis komuniteteve Hutu dhe Tutsi.
Sierra Leone përjetoi 3 grusht shteti midis 1967 dhe 1968 dhe një tjetër në 1971. Midis 1992 dhe 1997, ajo përjetoi pesë përpjekje të tjera për grusht shteti.
Gana ka pasur gjithashtu pjesën e saj të grushteve të shtetit, me 8 në dy dekada. E para ishte në vitin 1966, kur Kwame Nkrumah u hoq nga pushteti, dhe në vitin e ardhshëm pati një përpjekje të pasuksesshme nga oficerët e rinj të ushtrisë.
Në vitin 2021, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, António Guterres tha se ‘grushtet e shtetit janë rikthyer’, duke shtuar se ‘ndarjet gjeopolitike po minojnë bashkëpunimin ndërkombëtar dhe një ndjenjë mosndëshkimi po zë vend,’ tha ai.
Në përgjithësi, Afrika ka përjetuar më shumë grushte shteti se çdo kontinent tjetër. Nga 18 grushtet e shtetit të regjistruar globalisht që nga viti 2017, të gjitha, përveç njërit – Mianmar në 2021 – kanë qenë në Afrikë.
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e BBC
