Al Pacino në filmin “Tregtari i Venedikut”
Në veprën “Tregtari i Venecias”, Shekspiri dënon një mijëvjeçar vuajtjesh: pa frikë, kjo është e drejta e tij si poet. Ai paraqet një pamje mizore të urrejtjes midis racave dhe armiqësisë midis perëndive. (José Ortega y Gasset)
“Tregtari i Venecias” i Shekspirit dhe përshtatja filmike e dramës nga Michael Radford në vitin 2004 eksplorojnë temën e fajdeve dhe karakterin e Shylock, një huadhënës hebre.
Artefaktet që kemi nga ajo kohë dëshmojnë se sa e diskutueshme është tema e fajdeve në shoqëritë evropiane.
Përtej çështjeve që lexuesi modern mund të gjejë në veprën e Shekspirit, kjo e fundit është vetë dëshmi e kalimit të njeriut të Rilindjes nga ‘vita contemplativa’, karakteristikë e mënyrës së jetesës së mesjetës së vonë, në ‘vita aktive’, karakteristikë e asaj moderne. Fakti që biznesi bëhet i suksesshëm në dobësimin e kishës dhe nocionet e saj për mëkatin është një shembull i kësaj.
Megjithatë, të dy veprat i qasen në mënyra të ndryshme aspektit antisemitik dhe temës së kamatës. Gjatë leximit, mbani në mend se kryevepra e Shekspirit është një testament i kohës së tij, ndërsa filmi i Radford merr në konsideratë të gjitha implikimet e veprës origjinale bazuar në kërkime të plota.
Për të kuptuar shfaqjen si dhe momentin kryesor në të, le të bëjmë një hap prapa dhe të shohim ngjarjet kryesore që qëndrojnë në themel të Evropës së Rilindjes. Kjo do të na ndihmojë të kuptojmë “Tregtarin e Venecias” në kontekstin e tij historik.
I gjithë problemi i kamatës, apo huadhënies për fitim, i pushtoi si udhëheqësit fetarë, ashtu edhe ata laikë. Arriti deri në pikën ku u miratuan disa ligje të ndryshme në Angli nën monarkët e saj Tudor për të ndaluar ose rregulluar praktikën, siç njihej gjatë kësaj periudhe.
Debatet u ndezën në Parlament.
Një projektligj kompromisi u miratua në vitin 1571 i quajtur “Akti kundër fajdesë”, sipas të cilit kamata ishte moralisht e gabuar. Megjithatë, ai lejoi kreditimin me interes në një normë që nuk kalonte 10 për qind.
Ashtu si në polemikën mbi qëndrimin ndaj hebrenjve, katolikët dhe protestantët ndryshuan mes dhe ndërmjet tyre për çështjen e kamatës. Disa e panë atë absolutisht të mjerueshme dhe të dënueshme, ndërsa të tjerë e kuptuan nevojën praktike për një formë huadhënieje me interes, me kusht që të mos ishte e dëmshme për askënd ose e tepruar.
Çifutët, të cilët nuk ishin të vetmit të përfshirë në huadhënien e parave, menduan gjithashtu për problemet që përfshinte huadhënia për të tjerët jashtë fesë së tyre.
Megjithatë, fajdeja konsiderohej si jo e krishterë. Dhe për aq sa Kisha ushtroi ndikimin dhe fuqinë e saj të konsiderueshme, ajo ishte e ndaluar për shekuj, të paktën deri në ngritjen e sipërmarrjeve kapitaliste, të cilat ndjenin nevojën për kredi me interes për të nxitur tregtinë.
Bankierët italianë, të tillë si Medicis në Itali, ishin në krye të atyre që këmbëngulnin në praktikën e fajdeve si të nevojshme për zgjerimin e biznesit. Dhe ata kishin Papën e tyre për ta garantuar.
Pas tek drama e Shekspirit, personazhi i Shylock-ut portretizohet si një huadhënës stereotip hebre, i pangopur dhe i pashpirt. Gjuha e përdorur për të përshkruar Shylock është shpesh poshtëruese dhe çnjerëzore, gjë që thekson më tej paragjykimet negative që lidhen me hebrejtë. Ai paraqitet si antagonisti i historisë dhe kërkesa e tij për një kile mish si kolateral për një hua është pasqyrim i kësaj.
Megjithatë, shfaqja e Shekspirit duhet kuptuar edhe në kontekstin se si u panë hebrenjtë jo vetëm gjatë, por edhe para Rilindjes gjatë gjithë historisë jo vetëm të Anglisë, por edhe të Evropës në përgjithësi. Meqenëse Shekspiri ishte një dramaturg anglez, së pari duhet të zbulojmë se cilat ishin ngjarjet e kohës që mund të kenë frymëzuar veprën e tij.
Një pjesë e konsiderueshme e informacionit të zbuluar mbi këtë temë lidhet me ngjarjet në Londër në kohën kur Shekspiri po shkruante ose po mendonte të shkruante “Tregtarin e Venecias”.
Për shembull, shfaqja e Marlowe “Hebreu i Maltës” (1588) datohej në të njëjtën kohë kur një mjek hebre u gjykua dhe u shpall fajtor për përpjekjen për të helmuar mbretëreshën Elizabeth. Kjo ngjarje dhe disa të ngjashme besohet se kanë luajtur një rol kritik në zhvillimin e Shylock, si një figurë gjakatare dhe mizore.
Shylock (Jonathan Pryce) dhe Antonio (Dominic Mafham)
Është e rëndësishme të theksohet se shfaqja konsiderohet të ketë bërë shumë dëme historike me kalimin e kohës për komunitetet hebreje në të gjithë Evropën. Është përdorur për qëllime të ndryshme politike.
Çuditërisht, tiparet e ekzagjeruara të Shylock shërbyen si frymëzim për autorët e propagandës fashiste antisemitike në Itali, Rusi, Serbi dhe vende të tjera në fund të shekullit të kaluar. Shfaqja u përdor edhe nga regjimi nazist në Gjermani për qëllime të ngjashme. Ajo u ndërtua në një mënyrë që afirmonte bindjet antisemite të regjimit.
“Shitësi” ishte një shfaqje e parapëlqyer në epokën e hershme naziste midis 1933 dhe 1939 dhe u luajt rreth 50 herë gjatë asaj periudhe. “Tregtari i Venecias” më i famshëm i viteve naziste u shfaq në Teatrin Burg në Vjenë në maj 1943.
Citimi i mëposhtëm është një përshkrim i hyrjes së Shylock nga një kritik: “mes një përplasje dhe një seri të çuditshme hijesh, “Diçka tmerrësisht e huaj dhe befasuese e neveritshme depërtoi nëpër skenë.”
Karikaturë për një takim të Partisë Naziste
Megjithatë, duhet të kemi parasysh se “Tregtari i Venedikut” nuk u shkrua fillimisht me këto ideologji në mendje, edhe pse është e njëanshme historikisht dhe se është pikërisht interpretimi dhe përdorimi i shfaqjes që ka qenë problematik në këto kontekste.
Në shfaqje, Shylock thotë,
“Unë do të kem zemrën e tij nëse ai humbet, sepse po të ishte jashtë Venecias, unë mund ta bëja atë një njeri të madh.” (Akti 3, Skena 1)
Ky citim nxjerr në pah vendosmërinë e Shylock për të dëmtuar Antonion. Shfaqja gjithashtu portretizon fajden si një mëkat, dhe Shylock ndëshkohet për të duke u detyruar të konvertohet në krishtërim dhe duke humbur kështu pasurinë e tij.
Në Aktin 4, Skena 1, Portia thotë,
“Cilësia e mëshirës nuk është e tendosur; bie si shiu i butë nga qielli mbi vendin poshtë. Është e bekuar dy herë; bekon atë që jep dhe atë që merr.”
Ky citat nxjerr në pah temën e mëshirës dhe ndëshkimit të kamatës dhe se si këmbëngul se është diçka që çdo hebre duhet t’i mësojë.
Në të kundërt, përshtatja filmike e Michael Radford paraqet një portret më të ndërlikuar dhe me më shumë ngjyra të Shylock.
Përshtatja në ekran e “Tregtarit të Venecias” duhet të ishte planifikuar me një shkallë rreziku për regjisorin, sepse, që nga Holokausti, shfaqja e Shekspirit ka qenë një spektakël i dyshimtë në Evropë. Me vlerësime relativisht të larta, filmi arrin të nxjerrë në pah cilësitë njerëzore të Shylock dhe t’i vërë përballë atyre të njeriut të Rilindjes në përgjithësi.
Filmi e portretizon atë si viktimë të diskriminimit dhe antisemitizmit dhe kërkesa e tij për “një kile mish” shfaqet si një akt i dëshpëruar i një njeriu të shtyrë në zgrip nga diskriminimi dhe keqtrajtimi me të cilin është përballur.
Në film, Shylock thotë,
“Unë e dua hebreun. A i keni vënë re sytë e hebrenjve? A nuk i keni vënë re duart, organet, dimensionet, shqisat, afeksionet dhe pasionet e një çifuti? I ushqyer me të njëjtin ushqim, i lënduar me të njëjtat armë, i nënshtruar ndaj të njëjtave sëmundje, i shëruar me të njëjtat mjete, i ngrohur dhe i ftohur nga i njëjti dimër dhe verë, siç është një i krishterë?” (Akti 3, Skena 1)
Ky citim nxjerr në pah humanitetin e Shylock dhe tregon se si ai nuk është i ndryshëm nga të krishterët. Ai është një përfaqësi e të gjitha pakicave të margjinalizuara dhe në film, ata që e shtypin tregohen jo më pak se racistë. Këto përpjekje humanizuese mbështeten kryesisht në fjalimin e Shylock “Nuk ka një çifut”.
Shkëlqimi i filmit qëndron në portretizimin e suksesshëm dhe dinjitoz të Shylock. Ashtu si të gjithë personazhet e mëdhenj të Shekspirit, tregtari përfaqëson një njerëzim që i kapërcen betejat, besimet dhe idetë e tij personale, pavarësisht se mishëronte metaforat antisemite që ishin të përhapura në kohën e autorit.
Ai nuk është një personazh njëdimensional. Ai tregohet se shpreh ndjenja të tilla si vuajtja dhe gëzimi. Megjithëse e përjashton lojën nga ëmbëlsimi ose racionalizimi, paraqitja intensive e Al Pacino-s si Shylock tregon arsyet e personazhit.
Vendimi i ekipit që qëndron pas filmit për të paraqitur kontekstin në një lloj mënyre revizioniste (i cili bëhet i njohur në Aktin 1, Skena 3) përpara momentit të marrëveshjes 3000 dollarëshe është çelësi për vlerësimin e filmit.
Filmi fillon me një përshkrim të shkurtër të ngjarjeve në Itali në atë kohë, duke u përqendruar në fjalën “geto”. Vetë fjala është me origjinë veneciane, e krijuar posaçërisht për një vend në qytet ku hebrenjtë u detyruan të jetonin që nga viti 1516 e tutje.
Nga ky kontekstualizim del qartë se kjo e fundit është marrë në lidhje me burimet historike. Dikush mund të argumentojë se funksionon drejt përmirësimit të objektivitetit të komplotit dhe zhvendosjes së tij përtej problemeve të origjinalit.
Për më tepër, filmi përfshin gjithashtu një fund të ndryshëm nga shfaqja, ku Bassanio zgjedh të martohet me vajzën e Shylock, Jessica, dhe Portia zgjedh të martohet me Princin e Marokut. Vetë Shylock largohet nga Venecia dhe kthehet në atdheun e tij.
Ky ndryshim në fund e shtyn në plan të parë temën e diskriminimit dhe pasojat e tij për personazhet, si dhe shton një shtresë të re në histori, duke lejuar kështu një interpretim të ndryshëm të temave dhe motiveve në lojë.
Për ta përmbledhur, ndërsa “Tregtari i Venecias” i Shekspirit dhe përshtatja filmike e Radfordit e dramës në vitin 2004, të dyja përshkruajnë temën e fajdeve dhe karakterin e Shylock, ato i qasen aspektit antisemitik dhe temës në mënyra të ndryshme.
Shfaqja përjetëson – ndryshe nga sa pretendon Ortega Gasset në hapjen e këtij reflektimi – stereotipe negative të popullit hebre si huadhënës të pamëshirshëm.
Filmi, nga ana tjetër, paraqet një portretizim më human dhe kompleks të Shylock-ut si viktimë dhe mund të jetë më i përshtatshëm për vëzhgimin e Ortegës.
Aq më tepër, në film personazhi i Antonio është vetë fajdexhi. Me këtë, Redfort e paraqet fajden jo si një mëkat ekskluziv për hebrenjtë, por si një praktikë të zakonshme midis të gjithë tregtarëve. Dhe jo vetëm gjatë asaj kohe, por çdo kohe.
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e Medium
Përgatiti për Hashtag.al, Klodian Manjani
