Rrethanat zor se mund të ishin më të vështira, pasi helikopteri dhjetëvjeçar, i cili kishte kaluar mijëra orë kohë fluturimi, nisi një udhëtim mbi një terren të pabesë në mjegull të dendur.
Është e paqartë pse helikopteri i prodhimi amerikan “Bell 212” që po transportonte presidentin dhe ministrin e Jashtëm të Iranit u rrëzua në një shpat mali pranë kufirit me Azerbajxhanin të dielën.
Por analistët dhe ish-zyrtarët thanë se faji kishte shumë gjasa të ishte probleme teknike, duke pasur parasysh se pjesa më e madhe e flotës ajrore të Iranit ka nevojë të menjëhershme për pjesë reserve, të cilat Teherani nuk ka qenë në gjendje t’i blejë për shkak të sanksioneve të SHBA-së dhe aleatëve të saj perëndimorë.
“Flota ajrore e Iranit është një metaforë për regjimin në tërësi,” tha Ali Ansari, themelues i Institutit për Studime Iraniane në Universitetin e St Andrews.
“Është e vjetër, nuk duhet të jetë në gjendje të vijojë të fluturojë, dhe megjithatë e bën, deri në pikën ku dështon.”
Teherani nuk ka dhënë ende një shpjegim zyrtar për përplasjen. Zyrtarët izraelitë kanë sinjalizuar se nuk ishin të përfshirë, ndërsa Chuck Schumer, udhëheqësi i shumicës së Senatit të SHBA-së, tha se agjencitë e inteligjencës amerikane i thanë atij se nuk kishte prova të ndonjë loje të brendshme nga Irani.
Në vend të kësaj, fajtori më i mundshëm është një flotë e plakur, e goditur nga dekada të vjetra të konsumimit. I bllokuar prej vitesh nga sanksionet perëndimore ndaj institucioneve iraniane dhe kontrollet e eksportit të mallrave të hapësirës ajrore, Irani është penguar në përpjekjet për të rinovuar flotën e tij ose për të pasur qasje në pjesët e këmbimit dhe kontratat e mirëmbajtjes.
Avionët civilë të Iranit përfshijnë një pjesë të vogël “Airbus A300” që nuk prodhohen prej një dekade; Mosha mesatare e avionëve aktivë në flotën e saj të pasagjerëve është pothuajse 28 vjeç – më shumë se dyfishi i mesatares globale, sipas firmës së të dhënave të aviacionit “Cirium”.
“Iran Air”, transportuesi kombëtar, ende fluturon një avion “A300” që është gati 40 vjeç.
“Aeroplanët e vjetër zakonisht janë më pak të besueshëm dhe kjo pasqyrohet në përdorimin mesatar, i cili me një mesatare prej 4.8 orësh në ditë është rreth gjysma e mesatares globale”, tha Rob Morris, kreu i biznesit të konsulencës Cricium në Ascend.
Disa sanksione perëndimore u hoqën pasi Irani ra dakord për marrëveshjen bërthamore të vitit 2015 me fuqitë botërore dhe Teherani lidhi marrëveshje me “Boeing” dhe “Airbus” me vlerë më shumë se 40 miliardë dollarë për të rimbushur flotën e tij.
Por ajo hapje u mbyll papritur në vitin 2018 pasi presidenti i atëhershëm i SHBA-së, Donald Trump, braktisi në mënyrë të njëanshme marrëveshjen bërthamore dhe vendosi qindra sanksione të tjera gjymtuese.
Pjesa më e madhe e forcave ajrore të Iranit është edhe më e vjetër se flota e tij civile dhe kombinon aeroplanë të vjetër amerikanë prej dekadash, shumë prej tyre të blerë në vitet 1970, avionë të prodhimit sovjetik dhe disa “Mirage F1” francezë të denjë për fluturim.
Zyrtarët e inteligjencës perëndimore besojnë se Rusia këtë vit ka “përparuar” marrëveshje sekrete për të furnizuar Iranin me avionë luftarakë të avancuar Su-35. Por ende nuk ka asnjë provë që ndonjë marrëveshje të ketë përfunduar.
Forcat konvencionale të Iranit luftojnë me “pajisje gjithnjë e më të vjetruara”, sipas Institutit Ndërkombëtar për Studime Strategjike, me “pajisje të vjetruara”… veçanërisht e theksuar kjo për forcën e saj ajrore”.
Analistët thanë se kjo ka të ngjarë të jetë një faktor kryesor në rrëzimin e helikopterit qeveritar, duke vrarë presidentin e Iranit Ebrahim Raisi, ministrin e jashtëm Hossein Amirabdollahian dhe gjashtë pasagjerë dhe ekuipazhqë ishin në bord.
Ebrahim Raisi, në qendër të majtë, në provincën e Azerbajxhanit Lindor të Iranit në ditën e rrëzimit të helikopterit
Helikopteri, së bashku me variantin e tij me katër helika “Bell 412”, njihet si një mjet i besueshëm. I zhvilluar së pari në vitet 1960 dhe i përdorur në luftën e Vietnamit, ai ka mbetur një pikë e fortë e operacioneve ajrore globale që atëherë. Sot helikopteri përdoret nga organizata të ndryshme si forcat ajrore austriake, roja bregdetare e Japonisë, forcat policore të Tajlandës dhe departamenti i zjarrfikësve të SHBA-së.
“Bell 212 dhe 412 janë helikopterë të përdorur gjerësisht me një rekord shumë të mirë sigurie”, tha Carlos Cesnik, profesor i inxhinierisë së hapësirës ajrore në Universitetin e Miçiganit.
“Por në çdo aksident, kushtet e funksionimit duhet të merren parasysh, ku moti dhe mirëmbajtja janë në krye të listës.”
Këto duket se kanë qenë konsiderata thelbësore në incidentin e fundit iranian. Irani ka 62 helikopterë Bell në operacion aktiv, duke përfshirë 13 “Bell 212”, sipas Cirium. Analistët e inteligjencës me burim të hapur besojnë se helikopteri i rrëzuar kishte një numër regjistrimi 6-9207, i cili e identifikon atë se i ishte dorëzuar forcave ajrore iraniane qysh në vitin 1994.
Vendi i rrëzimit të helikopterit në provincën e Azerbajxhanit Lindor
Daniel Martin, një partner i sanksioneve financiare dhe tregtare në firmën ligjore HFË, tha se pjesët zëvendësuese për sistemet teknike në bordin e helikopterit Bell sigurisht që do t’i nënshtroheshin kontrolleve të eksportit të SHBA-së, Britanisë dhe Evropës.
Megjithë ndryshimet e caktuara në sanksionet e SHBA-së, duke përfshirë aftësinë për të aplikuar për licenca eksporti për sigurinë e fluturimeve civile, Martin tha se nuk ishte e qartë se sa kompani kishin aplikuar ndonjëherë për të eksportuar pjesë të tilla.
“SHBA ka shënjestruar linjat ajrore dhe pajisjet,” tha Martin.
“Bell Textron”, kompania amerikane që prodhon helikopterin e përfshirë në rrëzimin e Raisir, tha: “Bell nuk kryen asnjë biznes në Iran dhe nuk mbështet flotën e tyre të helikopterëve”.
Edhe pse më pak të sigurt se aeroplanët – me një shkallë aksidenti fatal në SHBA prej rreth 1.30 për 100,000 orë krahasuar me 0.98 për aeroplanët, sipas Bordit Kombëtar të Sigurisë së Transportit, helikopterët mbeten një shtyllë e logjistikës ushtarake dhe udhëtimeve VIP për udhëtime të shkurtra në shumë vende.
“Ata janë gjithashtu shumë më të sigurt se udhëtimi në një makinë”, tha Cesnik.
Megjithatë, aksidentet me helikopterë ushtarakë ndodhin më rregullisht. Garda Kombëtare e SHBA-së ndaloi përkohësisht të gjithë helikopterët e saj në shkurt pas dy përplasjeve brenda një muaji. Dhjetë anëtarë të ekuipazhit vdiqën në një aksident me helikopter të marinës muajin e kaluar në Malajzi, ndërsa një tjetër aksident vrau oficerin më të lartë ushtarak të Kenias.
Helikopterët rusë të përdorur nga forcat e armatosura të Kolumbisë kanë pësuar gjithashtu një numër incidentesh të fundit, më së fundi një aksident fatal muajin e kaluar që vrau nëntë ushtarë në bord.
Por Irani, i cili mban avionët dhe helikopterët e tij në ajër përmes një kombinimi të pjesëve të kontrabanduara dhe inxhinierisë vendase, ka një histori veçanërisht të ndërlikuar.
Në vitin 2005, një aeroplan transporti ushtarak u rrëzua në një bllok apartamentesh në Teheran duke vrarë 128 persona, sipas mediave shtetërore.
Kohët e fundit, një helikopter që mbante ministrin iranian të Sportit Hamid Sajjadi u rrëzua vitin e kaluar teksa u përpoq të ulej në një fushë futbolli. Ministri mbijetoi, por ndihmësi i tij vdiq dhe 12 u plagosën. Pesë muaj më vonë, një avion stërvitor u rrëzua në perëndim të Iranit, duke vrarë dy persona.
Ish-ministri i Jashtëm i Iranit, Mohammad Javad Zarif, fajësoi sanksionet amerikane për rrëzimin e fundit dhe vdekjen e Raisit.
“Këto do regjistrohen në listën e krimeve të SHBA-së kundër popullit iranian”, tha ai.
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e Financial Times
Përgatiti për Hashtag.al, Klodian Manjani
