Studiuesit kanë ringjallur një farë të çuditshme që u zbulua në një shpellë në shkretëtirën e Judesë gjatë viteve 1980. Sipas datimit me radiokarbon, fara ishte mbi 1000 vjet e vjetër kur u gjet dhe ADN-ja e saj e lidh atë me një lloj pemësh që, megjithëse e humbur sot, përmendej në Bibël.
E quajtur “Sheba”, speciet e panjohura të pemës janë identifikuar se i përkasin gjinisë Commiphora, që është anëtare e familjes së temjanit dhe mirrës (Burseraceae). Sot në këtë familje ka rreth 200 lloje bimore të gjalla. Këto pemë priren të shpërndahen në Afrikë, Madagaskar dhe Gadishullin Arabik dhe janë vlerësuar për rrëshirat e tyre të pasura aromatike të gomës ose përdorimet etnobotanike.
Gjatë 14 viteve të fundit, Sheba është rritur në një pemë që është gati 3 metra e lartë, gjë që u ka mundësuar shkencëtarëve të përshkruajnë karakteristikat e saj për herë të parë.
Fara që prodhoi Sheba daton midis viteve 993 dhe 1202 të erës sonë. Edhe pse është morfologjikisht afër pemëve të tjera në gjininë Commiphora, një lidhje që u konfirmua me sekuencën e ADN-së dhe analizën filogjenetike, duket se Sheba është e dallueshme nga të gjitha speciet e tjera të kampionuara. Të afërmit e saj më të afërt të njohur janë Commiphora angolensis, C. neglecta dhe C. tenuipetiolata.
Ka të ngjarë që Sheba të jetë një e mbijetuar nga një popullsi tashmë e zhdukur e pemëve nga rajoni i Levantit Jugor që përfshin Izraelin, Palestinën dhe Jordaninë e sotme.
Fillimisht, studiuesit supozuan se Sheba mund të jetë një shembull i “Balsamit Judean” ose “Balsamit të Judesë”, një pemë që vlerësohej për aromën e saj gjatë antikitetit. Kjo pemë u përshkrua gjerësisht nga autorë grekë, romako-bizantinë dhe post-klasikë nga shekulli i katërt para erës sonë deri në shekullin e tetë të erës sonë.
Megjithatë, Shebës i mungon ndonjë përbërje aromatike, kështu që kjo duket e pamundur.
“Bazuar në gjetjet e mësipërme, ne hodhëm poshtë hipotezën tonë fillestare se ‘Sheba’ është balsami historik judean i kultivuar në këtë rajon gjatë antikitetit dhe konsideruam një hipotezë të dytë për të shpjeguar identitetin e fidanit të lashtë të mbirë Commiphora,” shkruajnë autorët në studimin e tyre.
Në vend të kësaj, ata besojnë se pema mund të jetë shembulli i një bime nga e cila është nxjerrë “tsori” biblik. Kjo ishte një rrëshirë që lidhej me shërimin te Zanafilla, Jeremia dhe Ezekieli.
“Tsori” biblik, ka shumë të ngjarë prodhim i një lloj vendas, ishte i lidhur me rajonin historik të Galaadit në luginën e Detit të Vdekur, një zonë malore, me pyje të pasur me një luginë më të ulët pjellore (ghor) të kultivuar intensivisht gjatë gjithë historisë,” shton ekipi.
Ideja se “Sheba” mund të jetë një shembull i gjallë i kësaj peme të humbur prej kohësh, por të çmuar, mbështetet nga fakti se vetë fara u gjet në një shpellë në luginën Jordan të Detit të Vdekur.
Analiza fitokimike e gjetheve dhe rrëshirës së pemës tregon se ajo është e pasur me triterpenoidë pentaciklikë, një përbërës që lidhet me shërimin e plagëve dhe veti antiinflamatore, antibakteriale dhe antikancerogjene.
Ekipi gjeti gjithashtu nivele të larta (30 përqind) të squalenit, një përbërës organik i përdorur në kujdesin e lëkurës, në gjethet e Shebës.
Një pyetje tjetër që ekipi ishte i interesuar të trajtonte lidhur me mënyrën se si fara përfundoi në shpellën ku u zbulua. Ata supozojnë se ajo mund të ishte depozituar ose nga një kafshë, ose u ruajt qëllimisht atje nga një njeri.
Depozitimi i ‘Shebës’ në shpellë nga një kafshë ose zog mbështetet nga dëshmitë se brejtësit e vegjël ruajnë farat e Commiphora dhe frutat e saj të pjekura hahen nga zogjtë, përfshirë pëllumbat dhe skifterët, mbetjet e së cilës janë gjetur në gërmimet arkeologjike në shkretëtirën Judease dhe ekzistojnë ende në rajon”, shpjegojnë studiuesit.
“Numri i vogël i farave të gjetura në shpellë sugjeron gjithashtu se ajo u transportua në shpellë nga kafshët.”
Megjithatë, është e mundur që fara të jetë ruajtur nga njerëzit. Në kohën kur ishte depozituar në shpellë, Balsami Judean ishte zhdukur nga rajoni. Pati gjithashtu trazira të konsiderueshme politike dhe sociale që çuan në vështirësi ekonomike dhe jostabilitet. Gërmime të tjera arkeologjike kanë zbuluar se shpellat në rajon përdoreshin për të fshehur mallrat vendase për t’i mbajtur ato të sigurta.
Ekipi tha: “Duke qenë fara e një lloji të mbijetuar specieje vendase që ndoshta lidhet me tregtinë, ‘Sheba’, mund të jetë konsideruar mjaft e vlefshme për t’u ruajtur qëllimisht në një shpellë.”
“Nëse ndërhyrja njerëzore është përfshirë, ajo mund të jetë sjellë edhe nga jashtë rajonit, ndoshta me qëllimin për të rifutur një specie dikur të vlefshme Commiphora.”
Edhe pse kjo është një mundësi, duket të jetë më pak e mundshme sesa hipoteza e depozitimit nga shpendët ose brejtësit. Kjo pasi nuk ka asnjë provë tjetër për gjetje materiale në shpellën ku u gjet fara Sheba.
Kërkohen kërkime të mëtejshme për të identifikuar përbërësit e tjerë në indet e pemës. Ekipi arriti në përfundimin se “mbirja e një farë të lashtë Commiphora nga shkretëtira e Judesë tregon prova për herë të parë të pranisë së saj në këtë rajon afërsisht 1000 vjet më parë dhe identifikimin e mundshëm me një pemë ose shkurre vendase, rrëshira e vlefshme e së cilës ‘tsori’ lidhej me përdorim mjekësor në Bibël, por identiteti i të cilit është debatuar prej kohësh.”
