“Eksperimentet e Ndaluara” mund të kenë potencialin për të ndriçuar të vërtetat themelore rreth natyrës njerëzore, por janë kaq imorale sa do shkatërronin çdo komitet etik të periudhës moderne.
Megjithatë, në periudha historike kur kishte më pak shqetësime mbi dinjitetin njerëzor, disa janë marrë me interpretimet e kësaj përpjekjeje thellësisht problematike.
Ka disa lloje të Eksperimentit të Ndaluar, por shumica përfshijnë rritjen e një fëmije duke e privuar atë nga ndërveprimet kryesore shoqërore. Në teori, kjo mund të ndihmojë për të zgjedhur se cilat pjesë të njerëzimit tonë ndikohen nga gjenetika, kundrejt mjedisit tone.
Në një nga llojet më të diskutuara të eksperimentit, një fëmijë do rritej që nga lindja në mungesë të plotë të të folurit, fjalës dhe tekstit të shkruar. Të privuar nga gjuha, kërkuesit mund të fitonin njohuri mbi biolinguistikën dhe zhvillimin e gjuhës në mendjen njerëzore. Për shembull, a ka truri i njeriut një kuptim të integruar të mënyrës se si gjuha funksionon përmes një sërë rregullash, strukturash dhe formash arketipale? Përndryshe, a mësojmë lirisht gjuhë pa ndonjë modul të lindur gramatikor?
Të paktën kjo është premisa. Shumicën e kohës, këto lloj idesh mbahen thjesht si eksperimente të mendimit, të krijuara për të hetuar koncepte të ndërlikuara pa ndonjë qëllim të vërtetë për t’u treguar në botën e vërtetë.
Megjithatë, në mënyrë disi të pabesueshme, ka rrëfime historike të njerëzve që përpiqen të kryejnë këtë eksperiment jashtëzakonisht joetik.
Sipas Herodotit, një studiuesi i lashtë grek i njohur si “Babai i Historisë”, faraoni egjiptian Psamtik I i dha dy të porsalindur një bariu të vetmuar nën udhëzimin e rreptë që të mos u thoshte asnjë fjalë. Dy vjet më vonë, fjala e parë që ata folën supozohej se ishte “becos”, fjala për “bukë” në frigianishten e lashtë, një gjuhë e zhdukur e përdorur dikur në Anadoll. Kjo e bëri Psamtik-un të besonte se frigjishtja ishte gjuha amtare e gjithë njerëzimit.
Një tregim po aq i dyshimtë tregon historinë e eksperimenteve gjuhësore të kryera nga Perandori i Shenjtë Romak Frederiku II në shekullin e 13-të të erës sonë.
Ai supozohet se la disa foshnja për t’u kujdesur te disa infermiere shurdhmemece me hipotezën se ata mund të dinin natyrshëm gjuhën hebraike, greqishten, latinishten, arabishten ose “gjuhën e prindërve të tyre”. Fatkeqësisht, eksperimenti i tij ishte i pafrytshëm, sepse “fëmijët nuk mund të jetonin pa përplasje duarsh, pa gjeste, dhe pa gëzim në fytyrë dhe pa përkëdhelje”.
Të tjerë e kanë përshkruar Eksperimentin e Ndaluar si një shembull i rritjes së një fëmije nga kafshë të tjera, duke i privuar ata nga ndërveprimi shoqëror njerëzor. Vetë fjala – “Eksperiment i Ndaluar” – shpesh i atribuohet titullit të një libri nga Roger Shattuck për “Djalin e egër të Aveyron”, një i ashtuquajtur “fëmijë i egër” që u raportua në Francën jugore në fillim të shekullit të 19-të.
Një shkencëtar që luajti me këtë ide ishte psikologu amerikan Winthrop Kellogg. Pasi dëgjoi për një rast të fëmijëve indianë “të rritur nga ujqërit”, një rast i raportuar në American Journal of Psychology në 1927, ai u magjeps me “fëmijët e egër” dhe potencialin e tyre për të na mësuar më shumë për veten tonë.
Ai vuri në dukje se çdo eksperiment i projektuar në mënyrë aktive do ishte edhe “i paligjshëm” dhe “imoral”, kështu që ai ëndërroi një mënyrë tjetër për të eksploruar idetë e tij: ai dhe gruaja e tij rritën një shimpanze së bashku me djalin e tij të mitur për të studiuar efektet e mjedisit në sjellje dhe zhvillimin e fëmijës.
Shimpanzeja, Gua, thuhet se ecte drejt dhe do t’u përgjigjej 20 komandave vokale. Madje pretendohej se ajo ishte “më e zgjuar” se fëmija, Donald, kur të dy ishin 12 muajsh. Megjithatë, kur ishte 16 muajsh, Donald filloi të formonte fjalë dhe Gua nuk mundi. Çuditërisht, ndërsa fëmija rritej, ai u bë gjithnjë e më i aftë, duke e lënë pseudo-vëllanë e tij Gua pas në bisht.
Megjithëse Kellogg konsiderohet të jetë një “pararendës i shkencës bashkëkohore të sjelljes së kafshëve”, eksperimenti me Gua dhe Donald nuk zbuloi ndonjë provë të paçmuar. Sigurisht, shimpanzetë janë shumë inteligjentë, por ata nuk do jenë të barabartë në aftësitë njohëse me njerëzit vetëm sepse veshin rroba dhe hanë në një tryezë.
Ndërsa shumë mendimtarë të së kaluarës kanë menduar për kryerjen e Eksperimentit të tyre të Ndaluar, ndoshta ka një arsye tjetër pse ata duhet të mësojnë nga historia, përtej shqetësimeve të mëdha etike: ato në të vërtetë nuk dëshmojnë shumë të dhëna.
“Eksperimenti i Ndaluar dhe anasjellta e tij kanë dështuar kryesisht. Fillimisht filozofët dhe më pas shkencëtarët kanë lënë të dhëna zhgënjimi”, përfundon Sandra Swart, profesoreshë dhe kryetare e Departamentit të Historisë në Universitetin Stellenbosch, në një kapitull të librit Evolucioni i Komunikimit Social tek Primatët.
“Pyetjet madhështore rreth natyrës njerëzore kanë mbetur kryesisht pa përgjigje dhe mbeten të papërgjigjshme nga eksperimente të tilla. Subjektet eksperimentale (si njerëzit ashtu edhe simianët) shpesh kanë vdekur të rinj, ose prej tyre është hequr dorë, dhe të tjerët janë zbuluar si mashtrime të pafajshme, të shfrytëzuara shpesh për shkak të paaftësisë së tyre,” shton Swart.
“Kryesisht, ata kanë vepruar si ekrane boshe mbi të cilat njerëzit projektojnë problemet e tyre, si në testin e mahnitëshëm të Rorschach mbi njerëzimit,” përfundon ajo.
VINI RE: Ky material është pronësi intelektuale e IFL
Përgatiti për Hashtag.al, Klodian Manjani
