Nga Niko Stillo
Mbishkrim nga Bylisi i Epirit që gjendet në Muzeun e Apolonisë.
Në librin “Albanien, Schätze aus dem Land der Skipetaren”1 gjejmë edhe mbishkrimin e mësipërm që është gjetur në qytetin antik të Bylisit në Epir dhe sot ndodhet në Muzeun e qytetit fqinj të Apolonisë, ndërtimi i të cilit në këtë libër përcaktohet në shekullin II pas Krishtit.
Për këtë mbishkrim, arkeologu shqiptar Dr. Neritan Ceka shkruan: “Në provincat jugore ilire mbishkrimet latine u gjetën vetëm në numër të kufizuar dhe kryesisht në kolonitë romake dhe zonat përreth. Këtu përfshihet edhe guri i varrit të Caecilia Venusta. Është një pllakë e thjeshtë, por e ndryshme nga stelat e provincave romake perëndimore. Në këtë epitaf, për gruan dhe burrin përshkruajnë origjinën e tyre. Edhe pse kanë emra romakë, gruaja vjen nga qyteti ilir Bylis, i cili u shndërrua në koloni, dhe burri vjen nga qyteti dardan Naissus (Nish) në Ilirinë qendrore.
Mbishkrimi në gurin e varrit thekson se Venusta, si një grua e virtytshme, jetoi me lakmi me burrin e saj për dyzet e dy vjet pa u grindurkurrë me të.”
Duke lexuar shkrimet e z. Ceka, dhe duke supozuar se ato që shkruan janë shkruar edhe në tekstin e mbishkrimit, u përpoqa edhe unë ta lexoja. Duke mos pasur asnjë rezultat pozitiv, dhe duke marrë parasysh latinishten që më është mësuar në gjimnaz disa dekada më parë për të mos qenë e mjaftueshme, duke kërkuar ndihmë nga një mik imi, mësues i gjuhës latine, mora përgjigjen se gjuha në të cilën është shkruar ky mbishkrim nuk është latine.
Duke supozuar se gjuha në të cilën është shkruar ky mbishkrim, duhet të jetë gjuha, ose një nga gjuhët, që flitej në vendin ku është bërë, e thënë ndryshe gjuha shqip, kam arritur ta lexoj dhe më poshtë e përsëris tekstin e tij qartë, të shkruara dhe me ndarje në fjalë.
Para se të procedoj për të komentuar përmbajtjen e tekstit, për fjalën SCUM, e cila në këtë tekst është shkruar në dy mënyra të ndryshme, pra e shkruar dhe , dua të sqaroj se fjala, është shkruar në këtë mënyrë, pra me shkronjat V (U) dhe M bashkuar, sepse ajo është një fjalë me një rrokje, në krahasim me fjalën që është një dyrrokshe, sepse shkronja M është vetë një rrokje, ose më mirë me E pa zë ose memec, që në alfabetin e sotëm shqip e shkruajnë Ë, për shkrimin e së cilës shumica e alfabeteve të lashta nuk kishin simbol ose shkronjë. Transliterimi korrekt i këtyre fjalëve në alfabetin aktual shqip është SHUM dhe SHUMË.
Duke lënë pa komente shkrimet e arkeologut shqiptar Dr. Neritan Ceka për përmbajtjen e tekstit të saj, thjesht do të them se nuk është një mbishkrim funeral i Caecilia Venusta, siç e karakterizon ajo, por mbishkrimi për , të cilin si perëndeshë në romakët e gjejmë me emrin , i cili konsiderohet ekuivalent me Afërditën greke.
Ky emër që, duke ditur se në shqip do të thotë (SHE SHILLIA), mund të themi se në greqisht në përkthim quhet Manto (Orakull). Emër me të cilin në shkrimet e lashta greke dhe latine nuk gjejmë asnjë perëndeshë, apo heroinë, dhe emër me të cilin kryesisht në Kishën Katolike gjejmë një shenjtore, e madje të paraqitur, si në ikonën më poshtë, me kurorë mbretërore mbi kokë, pra si mbretëreshë, dhe me një instrument muzikor në duart e saj.
Duke marrë parasysh mënyrën e shkrimit të emrit në tekstin e mësipërm, i cili në të njëjtën mënyrë është shkruar në shfaqjen e radhës nga qyteti i Praenestos në Shqipëri në Lazio të Italisë, mund të themi se transliterimi i tij në latinisht VENUS është i pasaktë, sepse, siç e shohim, në emrin VENVS, V-ja e parë latinët e transkriptojnë V dhe të dytin U. Duke transliteruar në emrin VENVS shkronjën V për U, kemi UENUS, dhe me një ndarje në fjalë UE NUS, që në përkthim do të thotë “mendje uji”. Një shprehje që arvanitasit e përdorin edhe sot në vend të greqishtes “μυαλό που τρέχει” (mendje që rrjedh), të cilën në përkthim të lirë mund ta quajmë të mençur dhe të gjithëdijshëm.
Përfaqësimi në kapakun e një tenxhereje bronzi të shekullit të III p.e.s. nga Praenesti. Muzeu Kombëtar
(Lindje) Berlin 3467.
Duke marrë parasysh edhe informacionin se Cæcilia, ose e quajtur ndryshe VENUS, nga dashuria hedh hi mbi sytë e saj dhe u verbua, mund të shpjegojmë pse romakët e konsideronin perëndeshën Venus, perëndeshën e dashurisë, dëshirës erotike dhe bukurisë. Pa komentuar pse ky informacion nuk gjendet tek shkrimtarët e lashtë grekë dhe latinë, unë e transferoj përfaqësimin tjetër në një pasqyrë tyrrheniane, ku, siç e shohim, prapa nga shqiptarët, Dioniso nga grekët, dhe (DIOUEM) nga tyrrhenët, është me fytyrën e saj të mbuluar, dhe përballë gruaja e tij e re.
Pasqyrë bronzi e shekullit të V p.e.s., nga Orbetello në provincën e Grossetos Toscanas, vendosur në Muzeun e Luvrit në Paris, 1728.
Për, sipas karakterizimit ,, thjesht do të them se ai është Dionisi i parë ose më i vjetër, duke pasur parasysh se kishte më shumë se një Dionis.2
Për gruan e re të marrë nga Dionisi i parë, i paraqitur në përfaqësimin e mësipërm me emrin e saj të palexuar, sipas informacionit që ajo ishte , dhe me fjalë të tjera të Α ose të Parit ose Mbretit Bilie ose Bije ose Vajzë, si dhe faktit që mbishkrimi është gjetur në qytetin Byllis, transferoj dhe bustin tjetër që është gjetur në Apolloni, marrë edhe atë nga libri I lartpërmendur, librin “Albanien, Schätze aus dem Land der Skipetaren”, ku, nga Skënder Anamali është shkruar teksti i mëposhtëm: Busti paraqet një grua të re, Billia Dikaiosyne-Justitia; Ajo vjen si një dekoratë varri nga nekropoli i Apollonisë, ku doli në dritë si një gjetje e rastësishme gjatë punës bujqësore.
Sipas emrit, e reja duhet t’i ketë përkitur familjes së njohur të Billiasit të Apollonisë, gjë që përmendet edhe në ndërtimin e Buleuterionit të qytetit. Skulptori nga Apollonia ka punuar në portret me kujdes të veçantë; Billia ishte e njohur për virtytet e saj dhe vdiq shumë e re.
Çdo tipar i këtij portreti shpreh pikëllimin: kokën pak të përkulur në të majtë, shikimin e pajetë të syve në formë bajameje me nxënësit e theksuar, qepallat e rënda, fytyrën e butë dhe faqet e plota deri në buzë dhe gojë.
Të gjitha tiparet i japin portretit butësi dhe freski, që korrespondojnë me rininë e gruas së portretizuar. Skulptori paraqet fytyrën e bukur me hairstyle (stil flokësh) mode të kohës.
Portreti i Villias tregon të njëjtat tipare stilistike si portretet e tjera bashkëkohore, si ai i statujës së Faustinës në Dresden. Është një vepër e klasit të parë nga koha e perandorit Hadrian (117-138 pas Krishtit) dhe është produkt i punishteve të famshme të Apollonisë.
“Duke lënë gjithashtu pa koment edhe shkrimet e arkeologut dhe historianit shqiptar Skender Anamali, siç e shohim, për gruan e paraqitur në këtë bust, emri i saj është shkruar në dy gjuhë me alfabetin grek.
Emri në shqip, dhe më saktë në dialektin toskerisht të gjuhës shqipe, dhe në greqisht. Duke e shkruar emrin me alfabetin shqiptar kemi emrin Bilia, dhe me alfabetin e J. G. von Hahn bίλjα3, që në greqisht quhet KOΡH (KORI = Bilie ose Bije ose Vajzë), të cilën e gjejmë të ilustruar edhe në disa monedha të lashta, nga të cilat janë edhe dy të tjera, ku në të parën është shkruar emri ΚΟΡΗ ΣΩΤΕΙΡΑ (KORI SOTEIRA), dhe në të dytën vetëm ΣΩΤΕΙΡΑ (SOTEIRA = SHPËTIMTARE).), Tetradrachme e shekullit IV p.e.s. të Kyziku në Mysia e Azis e Vogël.
Përveç kësaj, këtu do të sqaroj se alfabeti dorik i Apolonisë, si dhe i qyteteve që konsiderohen si themelueset e saj, domethënë alfabetet e Korfuzit dhe Korintit, përveç shkronjës B, e cila shqiptohet b, kanë edhe shkronjën që, siç e shohim edhe në fragmentin e ardhshëm nga tabela e alfabeteve të lashta greke, është ekuivalenti i β grek ionik.
Ekstrakt nga tabela me alfabete të lashta greke (Karl Folmann)
Si provë e kësaj, transferoj edhe fotografinë e mëposhtme të bazës së llampës prej qeramike nga Bylisi, me emrin e ipeshkvit FELIX BYLLIS të shkruar me alfabetin latin, i cili përfaqësoi këtë qytet në vitin 431 në Sinodin e Tretë Ekumenik në Efes.
Baza e llampave prej qeramike nga qyteti i lashtë Bylis. Përveç kësaj, këtu do të them se dy A të ndryshme, që në alfabetin e Korinthit janë shkruar dhe , dhe në alfabetin e Korfuzit dhe , në alfabetin e inskripcionit janë shkruar dhe shkronja që gjithashtu janë shkruar dhe i gjejmë edhe në alfabetin ku janë shkruar emrat në paraqitjen e ardhshme, dhe me fjalë të tjera edhe në alfabetin e qytetit shqiptar Praeneste ne Lazio te Italise.
Dhe shkronja që, siç shohim, shkruar si në alfabetin korinthian i gjejmë edhe në unazën e ardhshme para krishterimit që është gjetur në Koman të Shqipërisë Veriore.
Për emrin grek , duke e ditur se perëndeshën e Drejtësisë grekët e quanin Themis, jap gjithashtu një foto të statujës së saj nga Ramnunda e lashtë e Attikës, ku mund te themi se në fytyrën e saj dhe në fytyrën e – ngjashmëritë janë të mëdha.
Duke ditur gjithashtu se perëndeshën e Drejtësisë romakët e quanin IUSTITIA, jap edhe dy monedha romake të mëposhtme me emrin IVSTITIA të shkruar për gruan e ilustruar në to, e cila madje në të dytën prej tyre është ilustruar duke u ulur në një fron.
Duke marrë parasysh ato që janë shkruar në tekstin e mësipërm se , e cila u verbua vetë, “la himne të tingujve të hollë (të ndjeshëm)”, e gjej shumë interesante gjithashtu që te të krishterët Shën Caecilia konsiderohet përveçse mbrojtëse e të verbërve edhe mbrojtëse e muzikës.
Si provë se Shën Caecilia është një huazim i të krishterëve nga kultet parakristiane, transferoj ikonën e mëposhtëme të saj, ku e kemi të paraqitur me një lyre të lashtë në duar, pastaj duke dhënë dy përfaqësime të tjera të lashta, madje edhe të shekullit të V p.e.s., nga ku mund të themi se nëse nuk kemi në të treja këto përfaqësime të njëjtën grua, se ikona e Shën CECILIA ose CAECILIA, si model i saj, ka këto përfaqësime para krishtërimit.
Duke e përgënjeshtruar shkrimin tim, thjesht do të them këtu se karakterizimi , që kemi në tekstin e mësipërm për , në përkthim të lirë do të thotë Mbretëresha e mbretit të gjashtë të dinastisë pelasgjiane, temë, të cilën do të trajtojmë në një artikull tjetër.
Duke pasur si ëndërr të jetës sime të kthej sa më shumë shqiptarë për t’u marrë me historinë e tyre antike, e cila nuk është më e varfër nga ato të popujve të tjerë mesdhetarë, transferoj përfaqësimin e mëposhtëm nga një pasqyrë e shqiptarëve në Praenesto, ku paraqitet edhe Allkmene, dhe emërtohet nga Albanorët në Lacio të Italisë, nga ku besoj se hagiografi i ikonës së mësipërme të CECILIA-s, κjo paraqitje e i ishte bërë e njohur.
Duke marrë parasysh se pranë Allkmene poshtë ulur është Oinea emëruar nga grekët dhe (EPIUR) nga Pellasgë Tyrrene, transferoj dhe foton më poshte të një statuje që është gjetur në Amantia dhe sot gendet në Muzeun Arkeologjik në Tiranë.
